نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری تاریخ محلی، دانشگاه اصفهان

چکیده

دلایل توسعه‎نیافتگی ایران، در چند دهۀ اخیر ذهن مورّخان و عالمان سایر علوم را مشغول‎ کرده‎ و دورة قاجار، به‌سبب حیطۀ مشخص و حساسیت زمانی، بسیار مورد توجه بوده‎است. نکات اصلی این مقاله عبارتند از: نبود امنیت لازم برای تجمّع سرمایه ؛ خصلت ایرانیِ مغایر با فعالیت جمعی اقتصادی؛ نبود آمادگی‌های علمی و فنی برای کارخانه‌داری و نیز نبود راه‌های مواصلاتی به‌عنوان زیرساخت فعالیت اقتصادی در دورۀ قاجار. تجمّع سرمایه و تشکیل شرکت، محصول مستقیم فضایی امن برای سرمایه‎گذاری است. در دورة قاجار و در نبود این پیش‌فرض، سرمایۀ متراکم از سوی حکام قاجاری و راهزنان داخلی تهدید می‌شد. تشکیل شرکت نیز، به‌لحاظ درونی، شرایط دیگری از جمله داشتن روحیۀ کار جمعی نیاز دارد که در ایرانیان آن دوره به حد کفایت وجود نداشت. همچنین اگر شرکتی برپا و یا کارخانه‌ای تأسیس می‌شد، با مشکلات دیگری مواجه‎می‌شد، که آن را ناکام می‌نهاد؛ مشکلاتی که ریشه در عقب‎ماندگی علمی و فنی داشت. فزون‌بر این، نامناسبی راه‌های کشور مانع از ورود تولید به مرحلۀ توزیع شده و چرخه کامل نمی‌شد. حاصل این فرآیند آنکه این مشکلاتِ درونزا در کنار مشکلات برونزای دیگر (رقابت سرسختانۀ خارجی)، مانع از آن بود که ایران قاجاری از مرحلۀ تولید سنتی به تولید صنعتی عبور کند.

کلیدواژه‌ها

آدمیت، فریدون؛ و هما ناطق (1356). افکار سیاسی و اجتماعی و اقتصادی در آثار منتشرنشده دوران قاجار، تهران: آگاه.
احصائیۀ گمرک (1308). ادارۀ کل گمرک.
اشرف، احمد (1359). موانع تاریخی رشد سرمایهداری در ایران: دورۀ قاجاریه، تهران: زمینه.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن (1385). روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
افضل‎الملک، میرزا غلامحسین (بی‎تا). سفرنامۀ خراسان و کرمان، به اهتمام قدرت‎الله روشنی، تهران: طوس.
باست، الیور (1377). آلمانی‌ها در ایران (نگاهی به تحوّلات ایران در جنگ جهانی اول، بر اساس منابع دیپلماتیک فرانسه)، ترجمۀ حسین بنی‎احمد، تهران: شیرازه.
بروگش، هاینریش کارل (1374). در سرزمین آفتاب، ترجمۀ مجید جلیلوند، تهران: مرکز.
بیگ باباپور، یوسف و غلامیه، مسعود(1390) فتنه شیخ عبیدالله کرد، تهران: کتابخانه و موزه ومرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
پرنو، موریس (1324). در زیر آسمان ایران، ترجمۀ کاظم عمادی، تهران: کتابفروشی محمدعلی علمی.
ترابی فارسانی، سهیلا (1392). از مجلس وکلای تجار تا اتاق ایران؛ پیدایش و تحوّل اتاق ایران از آغاز تا انقلاب اسلامی (۱۳۵۷-۱۲۶۳ خورشیدی)، تهران: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
جمال‎زاده، محمدعلی (1362). گنج شایگان، تهران، کتاب تهران.
جناب، میر سیدعلی (1371). الاصفهان، به اهتمام عباس نصر، چ 2، اصفهان: گلها.
دوسرسی،کنت (1362). ایران در 1339-1840، ترجمۀ احسان اشراقی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
دی‎یورند، مادام (1390). «سفرنامۀ غرب ایران»، میراث بهارستان، دفتر چهارم، تهران: مجلس شورای اسلامی.
رجائی، عبدالمهدی (1392). تاریخ نساجی اصفهان به روایت مطبوعات و اسناد، اصفهان: جهاددانشگاهی.
رجائی، عبدالمهدی؛ و مرتضی نورایی (1391) «وضعیت امنیت راه‌های اصفهان در سال‌های پس از مشروطه»، جستارهای تاریخی، س 3، ش 2.
رکن‌الدوله، محمدتقی میرزا (1356) سفرنامه رکن‌الدوله، به کوشش محمد گلبن، تهران: سحر.
روزنامۀ اختر (1293، 2 ربیع‎الاول). ش 48.
روزنامۀ اختر (1296، 18 ذیحجه). ش 11.
روزنامۀ اختر (1299، 11 ذیحجه). ش 48.
روزنامۀ اختر (1313، 15 ذیقعده). ش 38.
روزنامۀ اختر مسعود (1299، 26 فروردین). ش 48.
روزنامۀ اطلاع (1317، 12 جمادی‎الثانی). ش 494
روزنامۀ اطلاعات (1308، 17 مرداد). ش 828
روزنامۀ ایران (1288، 10 ذیقعده). ش 67
روزنامۀ ایران (1293، 12 رمضان). ش 1293
روزنامۀ ایران (1294، 12 جمادی‎الثانی). ش 324
روزنامۀ ایران (1305، 19 رمضان). ش 657
روزنامۀ جهاد اکبر (1325، 16 صفر). ش 6.
روزنامۀ جهاد اکبر (1325، 24 جمادی‎الاول). ش18.
روزنامۀ جهاد اکبر (1325، 24 صفر). ش 7.
روزنامۀ حبلالمتین (1306، 14 آذر). ش 1.
روزنامۀ حبلالمتین (1313، 30 ربیع‎الاول). ش 34.
روزنامۀ حبلالمتین (1316، 21 ذیقعده). ش 21.
روزنامۀ حبلالمتین (1316، 28 ذیقعده). ش 22.
روزنامۀ حبلالمتین (1316، 6 ذیحجه). ش 23.
روزنامۀ حبلالمتین (1317، 17 ذیقعده). ش 17.
روزنامۀ حبلالمتین (1317، 3 صفر). ش 20.
روزنامۀ حبلالمتین (1317، 8 ذیحجه). ش 20.
روزنامۀ حبلالمتین (1318، 6 جمادی‎الثانی). ش 45.
روزنامۀ حبلالمتین (1321، 18 شعبان). ش 10.
روزنامۀ حبلالمتین (1321، 22 شوال). ش 18.
روزنامۀ حبلالمتین (1322، 15 رجب). ش 4.
روزنامۀ حبلالمتین (1344، 13 ربیع‎الاول). ش 32.
روزنامۀ دولت علّیۀ ایران (1283، 2 شوال). ش 599.
روزنامۀ فرج بعد از شدت (1325، شعبان). ش 1.
روزنامۀ وقایعاتفاقیه (1268، 23 ربیع‎الاول). ش 50.
روزنامۀ وقایعاتفاقیه (1269، 5 ربیع‎الاول). ش 98.
روزنامۀ وقایعاتفاقیه (1269، 6 جمادی‎الثانی). ش 111.
روزنامۀ وقایعاتفاقیه (1270، 15 جمادی‎الاول). ش 158.
روزنامۀ وقایعاتفاقیه (1270، 3 شوال). ش 78.
روزنامۀ وقایعاتفاقیه (1275، 24 جمادی‎الاول). ش 413.
سپهر، مورخ‎الدوله (1362). ایران در جنگ بزرگ، تهران: ادیب.
علاءالملک، محمودخان (‌1363) سفرنامه بلوچستان، تهران: وحید.
فلور، ویلم (1365). جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمۀ ابوالقاسم سری، ج 2، تهران: توس.
کرزن، جرج (1373). ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: علمی و فرهنگی.
گوبینو، آرتور (1367). سه سال در آسیا، ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: شرکت کتابسرا.
لندور، آرتولد هنری (1388). ایران در آستانۀ مشروطیت، ترجمۀ علی‎اکبر عبدالرشیدی، تهران: اطلاعات.
مختاری اصفهانی، رضا (1380). اسنادی از انجمن‌های بلدی، تجار و اصناف (1320- 1300)، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مختاری اصفهانی، رضا (1383). گزارش‌های ایالات و ولایات از اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی ایران در سال 1310، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مکنزی، چارلز فرانسیس (1359). سفرنامۀ شمال، ترجمۀ منصوره اتحادیه، تهران: گستره.
نوردن، هرمان (1356). زیر آسمان ایران، ترجمۀ سیمین سمیعی، تهران: دانشگاه تهران.
نیدرمایر، اسکارفن (1363). زیر آفتاب سوزان ایران، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: نشر تاریخ ایران.
نیک‎پور، مجید (1386). «سفرنامۀ میرزا رضا مهندس»، ملاحان خاک و سیاحان افلاک، کرمان: مرکز کرمان‎شناسی.
هدایت، مهدی‎قلی (1344). خاطرات و خطرات، تهران: زوار.
هدایت، مهدی‎قلی (1363). گزارش ایران؛ قاجاریه و مشروطیت، تهران: نقره.
یوسفی‌فر، شهرام (1390) «مجمع‎الصنایع؛ تجربۀ نوگرایی در مشاغل کارگاه‌های سلطنتی دورۀ قاجار»، گنجینۀ اسناد، دفتر سوم، ش83.