نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ/دانشگاه شهید چمران

چکیده

در زمان حاکمیت ملوک هرمز بر خلیج فارس، نوعی شیوۀ تولید و دریانوردی سنتی پدید آمده بود که نیروی کار آن‌را مجموعه‌ای از دریانوردان سازمان‌دهی‌شده در شبکه‌ای به مدیریت ملوک هرمز تشکیل می‌دادند. این شبکه با سلطۀ استعمارگران اروپایی و دیدگاه اقتصادی ـ سیاسی آنان (مرکانتالیسم و بهره‌کشی) از میان رفت و ساختاری جدید جایگزین آن شد. بر اساس این شیوۀ تولید قدیمی بود که توسعۀ اموری چون ایجاد انواع کشتی و قواعد مالکیت بر آن، ابزارها، دانش، مهارت، و روش دریانوردی قدیم امکان‌پذیر شد؛ در عین حال، با تکیه بر فرهنگ بومیِ مردمان سواحل خلیج فارس، نوعی قشربندی اجتماعی در میان دریانوردان خلیج فارس پدیدار شده بود که با اوج‌گیری تجارت دریایی (حدفاصل قرن‌های 7- 10 ق./ 13- 16 م.) تکامل یافت. به نظر می‌رسد که اقشار، با هدف تخصصی‌شدن و طبقه‌بندی مهارت‌ها و تخصص‌های متنوع خود، در‌مجموع به سوی پیدایش نوعی تقسیم کار پیش رفتند. نوشتۀ حاضر، از طریق شناسایی و توصیف این اقشار، در پی تحلیل معیار قشربندی این دریانوردان است و برای نیل این هدف از روش تحقیق تاریخی با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی استفاده شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد دریانوردان بر اساس برخورداری از ثروت، مالکیت ابزار تولید، دانش دریانوردی و مهارت‌های مربوطه، نیروی نظامی و بدنی، و نیروی کار قشربندی می‌شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

ابن بطوطه (1348). سفرنامة ابن بطوطه، رحله ابن بطوطه، ترجمۀ محمد علی موحد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن ماجد (1372). الفوائد فی اصول علم البحر و القواعد، ترجمۀ احمد اقتداری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ابن مجاور، یوسف بن یعقوب (1951). صفه بلاد الیمن و مکه و بعض الحجاز، تاریخ المستبصر، تصحیح اوسکر لوففرین، لیدن: بریل.
افشار سیستانی، ایرج (1381). «چشمه‌های شیرین در ژرفای خلیج فارس»، کیهان فرهنگی، ش 192.
باربارو، جوزافا (1349). سفرنامۀ جوزافا باربارو، سفرنامة ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهر امیر، تهران: خوارزمی.
بلوکباشی، علی (1379). جزیرۀ قشم صدف ناشکافته خلیج فارس، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
تاورنیه، ژان باپتیست (1336). سفرنامۀ تاورنیه، ترجمۀ ابوایوب نوی، تصحیح حمید شیروانی، اصفهان: کتابخانۀ سنائی و کتابخانۀ تائید.
رویمر، هانس روبرتذ(1380). ایران در راه عصر جدید، ترجمۀ آذر آهنچی، تهران: دانشگاه تهران.
سمرقندی، عبدالرزاق (1365 ق.). مطلع سعدین و مجمع بحرین، تصحیح محمد شفیع لاهوری، لاهور: مجلس.
سیرافی، سلیمان تاجر (1381). سلسله التواریخ یا اخبار الصین و الهند، باضافات ابو زید سیرافی، ترجمۀ حسین قره‌چانلو، تهران: اساطیر و مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی تمدن‌ها.
شجاع (2536). انیس الناس، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
شمس‌الدین محمد بن ابی طالب انصاری دمشقی (1382. نخبه الدهر فی عجایب البر و البحر، ترجمۀ سید حمید طبیبیان، تهران: اساطیر.
صفی، فخرالدین علی (1352). لطایف الطوایف، به اهتمام احمد گلچین معانی، تهران: اقبال.
فریر، رونالد (1379). تاریخ ایران دورۀ تیموریان (کمبریج)، تجارت در دورة تیموریان، ویراستۀ پیتر جکسن، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: جامی.
فیگوئروا، دن گارسیا دو سیلوا (1363). سفرنامۀ دن گارسیا دو سیلوا فیگوئروا، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران: نو.
کاتبی، سیدی علی (2535). مرآت الممالک، ترجمۀ محمود تفضلی و علی گنجهۀای، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
کلاویخو، روی گنزاله (1337). سفرنامۀ کلاویخو، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
گاوان، خواجه عمادالدین محمود (1948). ریاض الانشاء، به اهتمام شیخ چاند بن حسین بی لت (آکسن) و دکتر غلام یزدانی، حیدر آباد دکن: سرکار عالی.
گری، بازیل (1369). نقاشی ایران، ترجمۀ عربعلی شروه، تهران: عصر جدید.
موسوی، محمود (1367). گزارش باستان‌شناسی، کاوش باستان‌شناسی در شهر تاریخی حریره، جزیره کیش، ویرایش مهرداد ملک بهار، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
ناصر خسرو قبادیانی بلخی (1381). سفرنامۀ حکیم ناصر خسرو قبادیانی بلخی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
الندوی، سلیمان (1950). ثقافه الهند، العلاقات التجاریه بین العرب و الهند، (مجلس الهند للروابط الثقافیه).
نظامی باخرزی، عبدالواسع (1371). مقامات جامی، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: نی.
نوربخش، حسین (1376). ایرانیان دریانورد، پیشگام و نوآور در دریاها. تهران: کشتی‌رانی جمهوری اسلامی ایران.
همدانی، میر سید علی (1382)، فتوت‌نامه، رساله فتوّتیه، به کوشش محمد ریاض و عبدالکریم جربزه‌دار، تهران: اساطیر.
وصاف الحضرۀ شیرازی، فضل‌الله بن عبدالله (1338)، تاریخ وصاف الحضره، بمبئی: بی نا.
ولی، عباس (1381). ایران پیش از سرمایه‌داری، ترجمۀ حسن شمس‌آوری، تهران: مرکز.
 Serjeant, R. B. (1963). The Portuguese off the south Arabian Coasts, Hazrami Chronicles, Oxford: Clarendon.