نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشکده تاریخ/پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی/ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

هدف از این پژوهش بررسی روند دگرگونی معنایی و کارکردی منصب معونت از 321 تا 448 هجری قمری است. در این تحقیق به تأثیرات «ساختار سیاسی دولت آل ‌بویه» و «تحولات درونی شهرها» بر نمود بیش‌ از ‌پیش منصب «معونت» در جامعۀ شهری آل ‌بویه پرداخته می‌شود. روش انجام این پژوهش بر نظریۀ‌ «نقش» و «کارکرد» گیدنز در حوزۀ علوم اجتماعی استوار است. بر این اساس، با توجه به منابع مکتوب، داده‌های منابع گردآوری و پس از آن با صورت‌بندی مبانی نظری، ضمن توصیف وضعیت «معونت»، داده‌های به ‌دست ‌آمده ارزیابی شده است. یافته‌های پژوهش گویای آن است که اهمیت ‌یافتن منصب معونت، به‌مثابۀ بازوی نظامی و مجری قانون در شهرها، نشان‌دهندۀ بهره‌گیری هوش‌مندانۀ امرای آل‌ بویه از تغییرات اجتماعی (شکل‌گیری فرهنگ غیردینی)، و رضایت ‌نداشتن رعایای شهری از نهاد شرطه، و با هدف تسلط بر بغداد و دستگاه خلافت عباسی بوده است.

کلیدواژه‌ها

ابن اثیر، عزالدین علی (1965). الکامل فی التاریخ، بیروت: دار الصادر.
ابن اخوه، محمد بن احمد قریشی (1360). معالم القربه فی الاحکام الحسبه، آیین شهرداری در قرن 7 ق، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن اسفندیار، محمد بن حسن ‏(1366). تاریخ طبرستان، ترجمة عباس ‏اقبال آشتیانى، تهران: پدیدة خاور.
ابن الاثیر، عزالدین علی بن ابی الکرم محمد جزری (1371). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمۀ عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران: مطبوعات علمی.
ابن تغرى بردى، یوسف بن تغرى بردى (1392 ق). النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره: الموسسة المصریة العامة.
ابن حوقل، محمد بن حوقل (1938). صورة الأرض، بیروت: دار صادر.
ابن خلدون (1353). مقدمة ابن خلدون، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن عدیم، عمر بن احمد (بی‌تا). بغیة الطلب فى تاریخ حلب، بیروت: دار الفکر.
ابن فضلان، احمد (2003). رحلة ابن فضلان الی بلاد الترک و الروس و الصقالبة، بیروت (ابوظبی): المؤسسة العربیة للدراسات و النشر (دار السویدی).
ابن فهد، عمر بن محمد (1403 ق). إتحاف الورى بأخبار أم القرى، مکه: معهد البحوث العلمیه و احیاء التراث الاسلامی.
ابن مسکویه، احمد بن علی (1369). تجارب الامم و تعاقب الهمم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی و علی‌نقی منزوی، تهران: سروش.
ابن مسکویه، احمد بن علی (1379). تجارب الامم و تعاقب الهمم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
ابن منظور، ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم (2003). لسان العرب، بیروت: دار صادر.
ازدى، یزید بن محمد (1427 ق). تاریخ الموصل، بیروت: دار الکتب العلمیة.
اشپولر، برتولد (1373). تاریخ ایران در نخستین قرون اسلامی، ترجمۀ جواد فلاطوری و مریم میراحمدی، تهران: علمی فرهنگی.
اصطخرى، ابراهیم بن محمد (2004). المسالک و الممالک، قاهره: الهیئة العامة لقصور الثقافة.
الاصفهانى، حمزة بن الحسن (بی‌تا). تاریخ سنى ملوک الارض و الانبیاء علیهم الصلاه و السلام‏، بیروت: دار مکتبة الحیاة.
آل خلیفه، محمد على (1425 ق). أمراء الکوفة و حکامها، تهران: موسسة الصادق (ع).
براقی، حسین (1407 ق). تاریخ الکوفه، بیروت: دار الاضواء.
بلعمى‏، ابو على (1378). تاریخ‌نامة طبری، ترجمة محمد روشن، تهران: سروش.
حافظ ابرو، عبد الله بن لطف الله ‏(1375). جغرافیاى حافظ ابرو، ترجمۀ صادق‏ سجادى، تهران‏: میراث مکتوب‏.
خطیب بغدادى، احمد بن على (1417 ق). تاریخ بغداد، أو مدینة السلام، بیروت: دار الکتب العلمیة.
روی متحده، پرویز (1388). اوضاع اجتماعی در دورۀ آل بویه؛ وفاداری رهبری در جامعۀ اسلامی در سده‌های نخستین، ترجمۀ محمدرضا مصباحی و علی یحیایی، مشهد: خانۀ آبی.
رهنما، محمدهاشم (بی‌تا). «تأثیر نظام اجتماعی و اقتصادی بر دوگانگی نهاد خلافت و سلطنت در دورة آل بویه»، پژوهش‌نامة تاریخ، س 4، ش 13.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1375). روزگاران، تهران: سخن.
ساکت، محمدحسین (1365). نهاد دادرسی در اسلام، پژوهشی در روند و روش دادرسی و سازمان‌های وابسته از آغاز تا سدۀ سیزدهم هجری، مشهد: آستان قدس رضوی.
سباعی، احمد (1420 ق). تاریخ مکة، مکة مکرمه‏: مکتبه احیاء التراث الاسلامی.‏
طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، ج 13، تهران: اساطیر.
عبدالغنى، عارف احمد (بی‌تا). تاریخ أُمراء المدینة المنورة، دمشق: دار کنان للطباعه و النشر و التوزیع.
فرصت شیرازى، محمد نصیر بن جعفر (1377). آثار عجم، تهران: امیرکبیر.
فقهی، علی اصغر (1357). آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم آن عصر، گیلان: صبا.
قلقشندی (بی‌تا). صبح الاعشی فی الصناعة الانشاء، قاهره: دارالکتب المصریّه و وزارة الثقافة القومیّة.
قمى، حسن بن محمد بن حسن (1385). تاریخ قم، به کوشش حسن بن على بن عبدالملک قمى و محمدرضا انصارى قمى، قم: کتاب‌خانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى‏.
کبیر، مفیز (1381). آل بویه در بغداد؛ خلافت در سرپنجة قدرت ایرانیان، ترجمۀ مهدی افشار، تهران: رفعت.
الکندی، ابی عمر محمد بن یوسف (1908). الولاه و کتاب القضاه، بیروت: مطبعه الاباء الیسوعین.
کوئن، بروس (1387). مبانی جامعه‌شناسی، با تجدید نظر اساتید و اضافات، ترجمۀ غلام عباس توسلی و رضا فاضل، تهران: سمت.
گردیزی، ابی السعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود (1363). زین الاخبار، ترجمۀ عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
گیدنز، آنتونی (1384). مسائل محوری در نظریة اجتماعی، کنش، ساختار و تناقض در تحلیل اجتماعی، ترجمۀ محمد رضایی، تهران: سعاد.
مصطفی ابراهیم و آخرون (2004). مجمع اللغه العربیه، مکتبه الشروق الدولیه.
معاضیدى، عبدالقادر سلمان (1426ق). واسط فى العصر العباسى 324-656 ق، 953-1359 م، بیروت: الدار العربیة للموسوعات.
معاضیدی، عبد القادر (1978). «التنظیمات الإداریة بواسط فی العصر العباسی»، الأستاذ، ع 2.
مقدسی، محمد بن احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمۀ علی‌نقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
مقریزى، احمد بن على‏ (1422ق). المواعظ و الإعتبار فى ذکر الخطط و الآثار، لندن: مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی‏.
نفیسی، سعید (1335). تاریخ خاندان طاهری، تهران: شرکت نسبی حاج محمد حسین اقبال و شرکاء.