نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ /دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن

2 دانشجوی دکتری تاریخ/ داشنگاه خوارزمی

چکیده

با ورود مغول‌ها نظام اجتماعی کوچ‌رویی در ایران غلبه یافت و از آن‌جا که نسبت به تجربة اجتماعی زندگی کوچ‌رویی ایرانیان شرایط بسیار ابتدایی‌تری داشت، پیامدهای ‌اجتماعی ناگواری به بار آورد. در این مقاله با استفاده از روش تحلیل تاریخی، ضمن بررسی ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی جماعت کوچ‌رو و یک‌جانشین، پیامدهای ناشی از گسترش تضاد بین زندگی یک‌جا‌نشینی و صحراگردی و مناسبات حاکم بر آن در دورة مغول در ایران بررسی می‌شود. حضور صحراگردان ترک و مغول پیرامون برخی مراکز شهری ایران سبب افزایش تعارضات زندگی صحراگردی و یک‌جانشینی، کم‌توجهی به ساختارهای زندگی شهری، و تلاش برای حفظ ارزش‌های خود در این دوره شد. این امر سبب ویرانی روستاها و شهرهای ایران، زوال مناسبات شهری، کاهش جمعیت، تبدیل شهرهای بزرگ به شهرهای کوچک و شهرهای کوچک به روستا، تضعیف بخش‌های تولیدی در پی کاهش نیروی کار و ضعف مناسبات بازارها، فقر بیش‌تر روستاییان و پیشه‌وران شهری، تغییر شیوه‌های بهره‌برداری از منابع و مراتع، و تخریب کشاورزی و شبکه‌های آبیاری شد.

کلیدواژه‌ها

ازکیا، مصطفی و غلامرضا غفاری (1388). «تحلیلی بر مطالعات روستایی در ایران»، مجلة توسعة روستایی، ش 1.
اشرف، احمد (1353). «ویژگی‌های شهرنشینی در ایران دورة اسلامی»، مجلة مطالعات جامعه‌شناختی، دانشگاه تهران: ش 4.
اشرف، احمد (1359). موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دورة قاجاریه، تهران: زمینه.
اقبال آشتیانی، عباس (1365). تاریخ مغول، از حملة چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران: امیرکبیر.
امان‌اللهی بهاروند، سکندر (1383). «زوال کوچ‌نشینی در ایران: یک‌جانشینی ایلات و عشایر»‌، فصل‌نامة مطالعات ملی، ش 17.
بارتولد، و. و. (1376). تاریخ ترک‌های آسیای مرکزی، ترجمة غفار حسینی، تهران: توس.
باستانی‌راد، حسن (1390). «شهرپژوهی تاریخی در ایران»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 156.
بیانی، شیرین (1349). «بررسی اوضاع اجتماعی ایران از خلال جامع‌التواریخ رشیدالدین فضل‌الله»، مجلة بررسی‌های تاریخی، ش 27.
بیانی، شیرین (1371). دین و دولت در ایران عهد مغول (حکومت ایلخانی: نبرد میان دو فرهنگ)، ج 2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
پاپلی یزدی، محمدحسین و مجید لباف خانیکی (1379). «مرتع نظام‌های بهره‌برداری»، فصل‌نامة تحقیقات جغرافیایی، ش 56 و 57.
پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ (1357). کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، 2 جلد، ترجمة کریم کشاورز، تهران: نیل.
پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ و دیگران (1366). تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایران در دورة مغول‌، ترجمة یعقوب آژند‌، تهران: اطلاعات.
پیگولوسکایا و دیگران (1352). تاریخ ایران، ترجمة کریم کشاورز، تهران: پیام.
تسف ولادیمیر، باریس یاکووله‌ویچ (1365). نظام اجتماعی مغول، فئودالیسم خانه‌بدوشی، ترجمة شیرین بیانی، تهران: علمی و فرهنگی.
جوینی، علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین بن محمد (1361). تسلیه الاخوان‌، تصحیح و تحشیة عباس ماهیار‌، تهران: آباد.
حسینی، میرهادی (1383). «تحقیقات مغولی در سه دهة اخیر به زبان انگلیسی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 81 تا 83.
خسروی‌، خسرو (1352). نظام‌های بهره‌برداری از زمین در ایران، تهران: پیام.
دامادی، محمد (1384). «رسم اقطاع در عصر ایلخانان با اشاراتی به اوضاع و احوال اجتماعی مردم»، نامة انجمن، ش 17.
رجب‌زاده، هاشم (1377). خواجه رشیدالدین فضل‌الله‌، تهران: طرح نو.
رشیدوو، پی نن (1368). سقوط بغداد و حکمروایی مغولان در عراق‌، ترجمة اسدالله آزاد‌، مشهد: آستان قدس رضوی.
زاهدی مازندرانی، محمدجواد (1373). «مروری تحلیلی بر سیر تحقیقات روستایی و عشایری در ایران»، مجلة اقتصاد کشاورزی و توسعه‌، ش 6.
سلطان‌زاده، حسین (1362). روند شکل‌گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، تهران: آگاه.
سلطان‌زاده، حسین (1370). فضاهای شهری در بافت‌های تاریخی ایران‌، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
سهامی‌، سیروس (1353). «اوج و فرود زندگی کوچ‌نشینی در ایران»، مجلة جستارهای ادبی، ش 38.
سیفی هروی، سیف بن محمد بن یعقوب (1383). تاریخ‌نامة هرات، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: اساطیر.
فلامکی‌، منصور (1350). سهم فضاهای معماری در زندگی سنتی ایران، مجموعه‌مقلات مرمت و بناها و شهرهای تاریخی‌، تهران: دانشکدة هنرهای زیبا.
قراگزلو، محمد (1384). «درآمدی پیرامون برآیندهای سیاسی و اقتصادی یورش مغول»، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ش 213 - 214.
کاشانی‌، ابوالقاسم عبدالله بن محمد (1384). تاریخ اولجایتو، به اهتمام مهین همبلی، تهران: علمی و فرهنگی.
گروسه، رِنه (1353). امپراطوری صحرانوردان، ترجمة عبدالحسین میکده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لمبتون، ا. ک. س. (1382). تداوم و تحول در تاریخ میانة ایران، ترجمة یعقوب آژند‌، تهران: نشر نی.
مارکوپولو (1350). سفرنامة مارکوپولو، با مقدمة جان ماسفیلد، ترجمة حبیب‌الله صحیحی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مشیری‌، رحیم و نصرالله مولایی (1379). درآمدی بر اقتصاد کوچ‌نشینان‌، تهران: قومس.
مفتاح، الهامه (1385). «زندگی و معیشت مغولان، ساختار اجتماعی»، فصل‌نامة جستارهای تاریخی (فرهنگ)، دورة نوزدهم، ش 4.
مورگان، دیوید (1380). مغول‌ها، ترجمة عباس مخبر، تهران: مرکز.
نخجوانی، محمد بن هندوشاه بن سنجر بن عبدالله صاحبی (1964). دستور الکاتب فی تعیین المراتب، 2 جلد، اهتمام و تصحیح عبدالکریم علیزاده، مسکو.
نعمانی‌، فرهاد (1358). تکامل فئودالیزم در ایران، تهران: خوارزمی.
نمازی، حسین (1374). نظام‌های اقتصادی‌، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
نیک‌خلق، علی‌اکبر و عسکری نوری (1377). جامعه‌شناسی عشایر ایران، تهران: چاپخش.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1364 ق). مکاتبات رشیدی‌، جمع‌آوری مولانا محمد ابرقوهی و تصحیح و تحشیة محمد شفیع‌، لاهور: پنجاب.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1373). جامع‌التواریخ‌، به تصحیح و تحشیة محمد روشن و مصطفی موسوی‌، 4 جلد، تهران: البرز.
یوسفی، غلامحسین (1348). «انعکاس اوضاع اجتماعی ایران در آثار رشیدالدین فضل‌الله»، مجلة جستارهای ادبی، ش 19.
یوسفی‌فر، شهرام (بی‌تا). «درآمدی بر سنخ‌شناسی منابع و مآخذ مطالعات تاریخ شهر در سده‌های میانة تاریخ ایران»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 157.
یوان چائویی شه (1350). تاریخ سری مغولان، ترجمة فرانسه از پل پلیو‌، ترجمة فارسی شیرین بیانی، تهران: دانشگاه تهران.