نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار تاریخ/ دانشگاه شهید بهشتی

2 استادیار تاریخ و تمدن ملل اسلامی/ دانشگاه بهشتی

3 کارشناسی ارشد تاریخ تمدن

چکیده

 
خندیدن کنشی انسانی است که در نظام‌های اجتماعی و فرهنگی مختلف معنا، مصداق و شکل‌های بیانی و عملی متفاوتی دارد. معنای خندیدن در صورت‌بندی اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی در قرون میانه در قالب ادبی طنز مفهوم‌پردازی شده و سبک بیانی معینی یافت. بررسی مبانی و تحول این نظام معنایی در فرهنگ ادبی طنز می‌تواند سبب شناسایی وضعیت اجتماعی-‌فرهنگی جامعه اسلامی شود. از اینرو روند ساخت‏یابی و نظام‏مند‌شدن مفاهیم، معانی، موضوعات و مصداق‌های نوع ادبی طنز در زمینه تاریخ فرهنگی-‌اجتماعی متون تاریخی مساله مقاله است. پرسش اصلی این است که روند شکل‏یابی نوع ادبی طنز که کنش انسانی،اجتماعی، فرهنگی خندیدن را در بافت تاریخی ایران اسلامی به فرم‌های مختلف هزل، هجو، مطایبه و طنز و غیره معنادار می‌ساخت، چگونه بود‌؟یافته‌ها نشان می‌دهد که نوع ادبی طنز در ادب فارسی، در معنای خاص و جدیدی که به‌عنوان شوخ‌طبعی انتقادی فهمیده می‌شود، در تاریخ ادبیات فارسی نخستین جایگاه معینی نداشت و شامل مجموعه‌ای از مفاهیم و مصادیق مشابه و بیشتر بین‌فردی و معطوف به کنش خندیدن یا خنداندن می‌شد که طی شش‌قرن، بنا‌به زمینه تاریخی پیچیده اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه اسلامی در ایران، از حالت میان‌فردی و درون‌گروهی عربی خارج و در معنای شوخ‌طبعی اجتماعی در جوامع جدید اسلامی چندقومیتی/چندفرهنگی تثبیت شده است.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
ابن اثیر، علی بن محمد(1965م)، الکامل فی التاریخ ، ج10، بیروت: دارصادر.
ابن بکار، زبیر(1374ش/1416ق)، أخبارالموفقیات، مصحح: سامی مکی‌العانی، قم: شریف رضی.
ابن جوزی، ابوالفرج(1381)، تلبیس ابلیس، ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ابن حلاق، وائل (1386)، تاریخ تئوری های حقوقی اسلامی: مقدمه ای بر اصول فقه سنی، ترجمه: محمد راسخ، تهران: نشرنی.
ابن حمدون، بهاالدین(1996م)،  التذکره الحمدونیه، مصحح: احسان عباس و بسکر عباس، بیروت : دارصادر.
ابن عربی، محمد بن علی ( 1422ق/2001م)، محاضره الابرار و مسامره الاخیار، مصحح: محمد عبدالکریم النمری، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن قتیبه، ابومحمد (1998م/1418ق)، عیون الاخبار، مصحح: یوسف علی طویل، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن منظور، جمال الدین(1925م)، لسان العرب، چاپ علی شیری، بیروت: دارالاحیاءالتراث العربی.
 ابن  ­ندیم (1422ق/2002م)،  الفهرست، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ دوم.
 
   اسدی، زهرا (1387)، «نگاه تطبیقی به طنز و طنزپردازی در ادبیات ایران وعرب»، ادبیات و زبان­ها: مطالعات ادبیات تطبیقی، ش:6.
  اسماعیل­زادگان، میثم (پاییز و زمستان 87)، «چیستی طنز و کارکردهای اسلامی آن»، علوم اجتماعی: دین و   ارتباطات، ، ش:34.
  اصغری، حسن (اسفند و فروردین 83-84)، «طنز و فکاهی»، هنر و معماری: کلک، ش 153.
اصفهانی، ابوالفرج (1415ق/1994م)، الاغانی، بیروت: دارالاحیاءتراث الادبی.
اصلانی، محمد رضا(1385)، فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز، تهران: کاروان.
اقبال آشتیانی، عباس(1382)، شرح حال عبدالله بن مقفع، به اهتمام: عبدالکریم جربزه دار، تهران: اساطیر.
انوری، اوحدالدین (1337)، دیوان، مقدمه: سعید نفیسی، تهران: پیروز.
ایزوتسو، توشی هیکو(1380)، مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ترجمه: زهراپورسینا، تهران: نشر سروش.
آذرنوش، آذرتاش(1385)، چالش میان فارسی و عربی ، تهران: نشر نی.
       آرین پور، یحیی(1372)، از صبا تا نیما، تهران: زوار.
باخرزی، علی بن حسن(1993/1414م)، دمیه القصر و خریده العصر، محقق:محمد تونجی، بیروت:دارالجیل.
بغدادی، ابوجعفرمحمدبن حبیب(1422ق)، أسماء المغتالین من الأشراف فی الجاهلیه و الإسلام، محقق: سیدحسن­کسروی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
بنداری اصفهانی، فتح بن علی(2536ش)، تاریخ سلسله سلجوقی ، ترجمه: محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بولت، ریچارد( 1364)، گروش به اسلام در قرون میانه، ترجمه: محمد حسین وقار، تهران: نشر تاریخ ایران.
بهار، محمد تقی (1349)، سبک شناسی(تاریخ تطور نثر فارسی)، تهران: امیرکبیر.
بیهقی، ابوالفضل( 1374)، تاریخ بیهقی، مصحح: خلیل خطیب رهبر،تهران: مهتاب.
تنوخی، محسن بن علی(1975م)، الفرج بعد الشده ، مصحح:عبود الشالجی، بیروت: دارصادر.
توحیدی، ابوحیان(1992م/1412ق)، اخلاق الوزیرین، مصحح: محمد بن تاویت الطنجی، بیروت: دارصادر.
ثعالبی، ابومنصور(1420ق)، یتیمه الدهر فی محاسن اهل العصر، محقق: مفید محمد قمیحه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
جوادی، حسن(1382)، تاریخ طنز درادبیات فارسی، تهران:کاروان .
حلبی، علی اصغر( 1364)، مقدمه یی بر طنز و شوخ طبعی در ایران، تهران: پیک. 
حموی، یاقوت(1993م)، معجم الادبا، محقق: احسان عباس، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
خاقانی،بدیل بن علی(2537 ش)، دیوان، مصحح: علی عبدالرسولی، تهران: چاپخانه مروی.
داد، سیما (1375ش)، فرهنگ اصطلاحات ادبی (واژه نامه مفاهیم و اصطلاحات فارسی و اروپایی)، تهران: مروارید.
دنیل، آلتون(1367)، تاریخ سیاسی اجتماعی خراسان در زمان حکومت عباسیان، ترجمه: رجب نیا، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
دوفوشه کور، شارل – هنری(1377)، اخلاقیات، مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سده سوم تا سده هفتم هجری، ترجمه علی امیرمعزی و عبدالمحمد روح بخشان، تهران، نشر مرکز نشر دانشگاهی.
 ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا(1384)، «جاحظ» ، ج9، تهران: دانشنامه جهان اسلام.
رادفر، ابدالقاسم(1368)، فرهنگ بلاغی-ادبی، تهران: اطلاعات.
روزنتال، فرانتس (1385)، میراث کلاسیک، مترجم: علیرضا پلاسید، تهران: طهوری.
روزنتال، فرانتس(1392)، علم پیروزمند، مترجم: علیرضاپلاسید، تهران: گستره.
زرقانی، مهدی(1388)، تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی: دگردیسی و تطور ژانرها تا میانه سده پنجم ، تهران:سخن.
زرین­کوب، عبدالحسین(1375)، از گذشته ادبی ، چاپ اول، تهران: انتشارات بین المللی الهدی.
زرین­کوب، عبدالحسین(بی­تا)،  «سرود اهل بخارا»، مجله یغما، سال 11، ش 7.
زیدان، جرجی(1345)، تاریخ تمدن اسلام ، ترجمه: علی جواهر کلام، تهران: امیرکبیر.
سجادی، صادق(1385ش)، تاریخ برمکیان ، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.
سنایی، ابوالمجد مجدود(1336)، دیوان ، به کوشش: مظاهر مصفّا، تهران: امیرکبیر.
سوزنی (1338)، دیوان اشعار، قصاید، مصحح: ناصرالدین شاه حسینی، تهران: امیرکبیر.
شهیدی، سید جعفر(1386)، «تطور مدیحه سرایی در ادبیات فارسی»، گذشته و آینده فرهنگ و ادب ایران، ش 11و12.
شفیعی کدکنی، محمدرضا(1384)، «طنز حافظ»، مجله حافظ، شماره 19.
شمیسا، سیروس (1370)، انواع ادبی، تهران: باغ آینه.
صابی، محمد بن هلال(1387ق/1967م)، الهفوات النادره، چاپ اول، دمشق: مطبوعات مجمع اللغه العربیه.
صدیقی، غلامحسین(1378)، جنبش‏های دینی ایرانی در دو قرن اول هجری، تهران، پاژنگ.
صفا، ذبیح الله(1380)، تاریخ ادبیات در ایران ، چاپ 16، تهران: فردوس.
ضیف، شوقی(2004)، تاریخ الادب العربی، چاپ16، بیروت: دارالمعارف.
طبری، محمدبن جریر(1387ق)، تاریخ الامم و الملوک، محقق: محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت: روائع التراث العربی،.
عطارنیشابوری، فریدالدین(1345)، دیوان اشعار، مصحح: تقی تفضلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
عطارنیشابوری، فریدالدین(1390)، تذکره الاولیاء ، مصحح: محمد استعلامی، چاپ22، تهران: زوّار.
فاخوری، حنا(1383)، تاریخ ادبیات زبان عربی ، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، چاپ ششم، تهران: توس.
فتوحی، محمود(1387)، نظریه تاریخ ادبیات با بررسی انتقادی تاریخ ادبیات نگاری در ایران ، تهران، نشر سخن
فراگنر، برت (1394)، فارسی زبانی(قلمرو، هویت و رابطه زبانی در تاریخ آسیا، مترجم: سعید فیروزآبادی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
فرای، ریچارد( 1358)، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه: مسعود رجب نیا، تهران: سروش.
قوام، ابوالقاسم و نیما تجبر (1388)، «واژة طنز چگونه و از چه زمانی اصطلاح شد؟»، مجله علمی پژوهشی تاریخ ادبیات دانشگاه شهید بهشتی، پاییز 1388، شماره 62.
قیروانی، ابراهیم بن علی­الحصری (1993م/1419ق)، زهرالاداب­و ثمرالالباب، مصحح: یوسف­­علی­طویل، بیروت: دارالکتب العلیمه.
کرمر، جوئل(1375)، احیای فرهنگی در عهد آل بویه، ترجمه: حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کرمی، بیژن (زمستان1385)، «نگاهی به علل گسترش طنز در قرن 4هجری»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش180.
کلبی، هشام (1998م/1419ق)، مثالب العرب، محقق: نجاح الطائی، بیروت: دارالهدی.
گردیزی، عبدالحی(1363)، زین الاخبار، محقق: عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
گرشاسب چوکسی، جمشید(1381)، ستیز و سازش: زرتشتیان مغلوب و مسلمانان غالب در جامعه ایران نخستین سده های اسلامی، ترجمه: نادر میرسعیدی، تهران: ققنوس.
گلدزیهر، ایگناس(1383)، گرایش های تفسیری در میان مسلمانان، ترجمه: ناصر طباطبایی، تهران: ققنوس.
گوتاس، دیمیتری (بی­تا)، تفکر یونانی-فرهنگ عربی: نهضت ترجمه کتاب های یونانی به عربی در بغداد و جامعه آغازین عباسی(قرن 2-4، 8-10)، ترجمه: محمد سعید حنایی کاشانی، تهران: نشر مرکز دانشگاهی.
گیب، هامیلتون الکساندر راسین(1362)، در آمدی بر ادبیات عرب، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.
لاپیدوس، ایرا.م (1381)، تاریخ جوامع اسلامی، ترجمه: علی بختیاری زاده، تهران: اطلاعات.
لمبارد، موریس(1391)، جغرافیای تاریخی جهان اسلام در چهار قرن نخستین، ترجمه: عبدالله ناصری و سمیه طباطبایی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
عبدالجلیل، ج . م( 1363)، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه: آذرتاش آذرنوش، تهران، امیرکبیر.
متحده، روی(1389)، اوضاع اجتماعی در دوره آل بویه، ترجمه: مصباحی و یحیایی، مشهد: نشر آبی.
متز، آدام (1364)؛ تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا قراگوزلو، تهران، امیرکبیر.
محجوب، محمدجعفر(بی­تا)، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران: فردوس و جام.
مدرسی، فاطمه (1390)، فرهنگ توصیفی نقد ونظریه های ادبی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مقدسی، محمد بن احمد(1411ق)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم ، قاهره: مکتبه المدبولی.
ممتحن، حسینعلی(1370)، نهضت شهوبیه جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی، تهران: شرکت سهامی ­کتابهای جیبی.
ناصرخسرو(1365)، دیوان، مصحح:مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
نخجوانی، هندوشاه(1375)، تجارب السلف، به اهتمام:عباس اقبال و توفیق سبحانی، تهران: کتابخانه طهوری.
نظام الملک(1378)، سیر الملوک/ سیاست نامه، مصحح: هیوبرت دارک، تهران:انتشارات علمی و فرهنگی.
نظامی گنجوی، جمال­الدین(1387)، لیلی و مجنون، مصحح: بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.
واده، ژان کلود (1372)، حدیث عشق در شرق از سده اول تا سده پنجم هجری، ترجمه جواد حدیدی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
وشاء، ابوطیب محمد بن احمد بن اسحاق( 1986ق/1407م)، المُوَشّی، مصحح: فهمی سعد، چاپ اول، بیروت: عالم الکتب.
هاوتینگ، جرالد(1389)، امویان نخستین دودمان حکومتگر در اسلام، ترجمه: عیسی عبدی، تهران: امیرکبیر.
هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1382)، کشف المحجوب، مصحح: ژوکوفسکی، چاپ نهم، مقدمه: قاسم انصاری، تهران: طهوری.
هیو، کندی(1380)، «زندگی عقلانی در چهار سده نخستین اسلامی»، مهدی محسن «سنت عقلانی در اسلام»، ترجمه: فریدون بدره ای، تهران: نشر فروزان روز.
یارشاطر، احسان(1381)، حضور ایرانیان در جهان اسلام در ریچارد هوانسیان و جورج صباغ، ترجمه: فریدون بدره ای، تهران: نشر مرکز باستان شناسی اسلام و ایران.
Bruijn, J.T.P de, Encyclopedia of Iranica, s.v:Humor.
Bausani, Encyclopedia of Islam,(1986), v:III, s.v: Hidja.
Mubben, Haris (2008),  Humer and Comedy in Arabic Literature , Al-Hilimat, volum28, pp19 & 23.
Rosental, Frants (2011), Humor in early of Islam, introduction by: Geert Jan van Gelder, Leiden, Boston.