نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار تاریخ، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

چکیده

دورة رضاشاه ازنظر میزان استفاده از کیفر تبعید برای مجازات مخالفان خود، شاخص بود که این دوره را از دوره‌های قبل از خود متمایز می‌نماید. تبعید ایلات و عشایر در این دوره، یادآور تبعید ایلات متمرد در دوره‌های گذشته است و تبعید مخالفان سیاست‌های اصلاحی (نظام‌وظیفه، اتحاد البسه و کشف حجاب) و نیز دیوانیان منتقد حکومت، تبعید مخالفان و منتقدان حکومت‌های دیکتاتوری را به‌ذهن می‌آورد. در این پژوهش با بررسی گروه‌های اجتماعی تبعیدیان دورة رضاشاه در پی پاسخگویی به این پرسش هستیم که آیا مولفه‌های سه‌گانة (تبعید، تبعیدگاه و علت تبعید) در دورة رضاشاه، الگوی یکسانی از وضعیت تبعیدیان را که ناشی از سیاست واحد حکومت در این موضوع باشد نشان می‌دهد؟ روش مورداستفاده در این مقاله، روش تحلیل تاریخی با کمک اسناد و مدارک آرشیوی و نیز بهره گرفتن از منابع اصلی است. یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد که الگوی یکسانی از وضعیت تبعیدیان در دورة رضاشاه دیده نمی‌شود و تحلیل مولفه‌های سه‌گانة پیش‌گفته نشان می‌دهد که تبعید در این دورة هم ویژگی‌های تبعید در حکومت‌های استبدادی را دارد و هم شاخصه‌های تبعید در حکومت‌های دیکتاتوری را.

کلیدواژه‌ها

ناگفته‏ هایی از زندگی فردی و اجتماعی مدرس» (1386)، در گفت‏وشنود شاهد یاران با محسن مدرسی، یاران، یادمان شهید آیت‏الله سیدحسن مدرس، 25 آذر.
ابن‏فارس، احمد (1420 ق)، معجم مقائیس اللغة، تحقیق و ضبط عبدالمسلم محمد ‏بن ‏هارون، بیروت: دارالجیل.
افریقی مصری، محمد ‏بن ‏مکرم (1426 ق)، لسان ‏العرب، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
ایمانی، عباس (1383)، فرهنگ اصطلاحات حقوق کیفری، تهران: کتاب‏خانة گنج دانش.
باقرزاده، حمید (گردآورنده) (1376)، کمال‏الملک هنرمند همیشه زنده، تهران: اشکان؛ هیرمند.
بهار، پروانه (1366)، «چند خاطره از پدرم»، مجلة ایران‏نامه، س 5، ش 4.
بهار، ماه‏ملک (1344)، «پدرم بهار»، مجلة پیام نوین، ش 5.
بهار، محمدتقی (1368)، دیوان اشعار محمدتقی بهار؛ ملک‏الشعرا، تهران: توس.
بهار، مهرداد (1363)، «بهار، خانه، و خانواده»، مجلة آینده، س 10، ش 2 و 3.
بیگدلی، غلام‏حسین (1388)، از کاخ‏های شاه تا زندان‏های سیبری، تهران: سازمان اسناد و کتاب‏خانة ملی ایران.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1378)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران: کتاب‏خانة گنج دانش.
جعفری، علی‏اکبر و فروغ بحرینی (1390)، «بررسی اندیشه و عملکرد سیاسی علی دشتی در مجالس شورای ملی در دورة رضاشاه (1306- 1320)»، در: برگزیدة نخستین مقالات دومین نشست تخصصی تاریخ مجلس، ضمیمة مجلة اسناد بهارستان، ش 3.
حاتمی، امیدعلی (1389)، ملک دلگیر، خرم‏آباد: شاپورخواست.
دهخدا، علی‏اکبر (1373)، لغت‏نامه، تهران: مؤسسة لغت‏نامة دهخدا.
راوندی، مرتضی (1382)، تاریخ اجتماعی ایران، ج 7، تهران:‏ نگاه.
رفیع، رضا (قائم‏مقام‏‏الملک) (1388)، خاطراتی از زندگی سیاسی حاج‏آقا رضا رفیع (قائم‏مقام‏الملک)، ندیم شاهان پهلوی، به‏کوشش مسعود رفیع، تهران: آبی.
سازمان اسناد و کتاب‏خانة ملی ایران (ساکما)، 1948-291، 1578-293، 2359-293، 3967-293، 8624-294، و 507-310.
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران، اسناد نخست‏وزیری (ساکما، نخ)، 52875، 54180، و 60151.
سترانگ، ویلیام تئودور (1385)، حکومت شیخ خزعل بن جابر و سرکوب شیخ‏نشین خوزستان، بررسی عملکرد امپریالیسم بریتانیا در جنوب غربی ایران (1276- 1304 ش/ 1897- 1925)، ترجمة صفاء‏الدین تبرائیان، تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران.
شوشتری، محمدعلی (1379)، خاطرات سیاسی سیدمحمدعلی شوشتری، به‏اهتمام غلام‏حسین میرزا صالح، تهران: کویر.
شیخ‏الاسلامی، جواد (1368)، «نصرت‏الدوله فیروز و داستان سقوط وی»، آینده، س 15.
صارم درگزی، محمود (1388)، خاطرات میرزا محمود صارم‏الممالک درگزی، تصحیح ابوطالب صارمی و علی کریمیان، شیروان: شیلان.
صالحی، نصرالله (1385)، گنجینة خواف: مجموعة درس‏ها و یادداشت‏های روزانة شهید سیدحسن مدرس از تبعید، تهران: طهوری.
صالحی، نصرالله (1390)، «مکاتبات منتشرنشدة سیدحسن مدرس با فرزندش، سیدعبدالباقی از تبعیدگاه خواف»، ضمیمة اسناد بهارستان، ش 3.
صفائی، ابراهیم (1371)، پنجاه خاطره از پنجاه سال، تهران: جاویدان.
صفائی، ابراهیم (1373)، چهل خاطره از چهل سال، تهران: علمی.
عارف قزوینی، ابوالقاسم (1391)، نامه‏های عارف قزوینی، تهران: دوستان.
عبده، جلال (1368)، چهل سال در صحنة قضایی، سیاسی، و دیپلماسی ایران و جهان، ج 1، خاطرات جلال عبده، تنظیم مجید تفرشی، تهران: مؤسسة فرهنگی رسا.
فرمانفرمائیان، محمدولی میرزا (1382)، مجلس شورای ملی، به‏کوشش منصوره اتحادیه و بهمن فرمانفرمائیان، 3 ج، تهران: کتاب سیامک.
فیروز، فیروز (1375)، مجموعه‌مکاتبات، اسناد، خاطرات، و آثار فیروز میرزا؛ نصرت‏الدوله، ج 2: ایام محبس، به‏کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: تاریخ ایران.
کتاب‏خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام)، 241/1/25/233/11، 63/1/34/4/11، 63/1/33/4/11، 52/2/20/88/9، و 187/1/13/210/11.
کمال‏الملک، محمد (1366 الف)، نامه‏های کمال‏الملک، به‏کوشش علی دهباشی، تهران: بزرگ‌مهر.
کمال‏الملک، محمد (1366 ب)، یادنامة کمال‏الملک، به‏کوشش علی دهباشی، تهران: چکامه.
لورین، سر پرسی (1363)، شیخ خزعل و پادشاهی رضاخان، ترجمة محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: فلسفه.
مجد، محمدقلی (1389 الف)، از قاجار به پهلوی 1298- 1309 براساس اسناد وزارت خارجة امریکا، ترجمة علی‏اکبر رنجبر کرمانی و مصطفی امیری، تهران: مؤسسة مطالعات و پژوهش‏های سیاسی.
مجد، محمدقلی (1389 ب)، رضاشاه و بریتانیا به ‏روایت اسناد وزارت خارجة امریکا، ترجمة مصطفی امیری، تهران: مؤسسة مطالعات و پژوهش‏های سیاسی.
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات (1378)، زندة تاریخ، شهید آیت‏الله سیدحسن مدرس به ‏روایت اسناد، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
مصدق، غلام‏حسین (1369)، در کنار پدرم، مصدق، خاطرات غلام‏حسین مصدق، تهران: خدمات فرهنگی رسا.
معین، محمد (1381)، فرهنگ فارسی، تهران: سرایش.
مکی، حسین (1362)، تاریخ بیست‏سالة ایران، ج 5 و 6، تهران: ناشر.
مؤسسة مطالعات و پژوهش‏های سیاسی (مپس)، 140-1304 ش و 143-1304 ش.
میرانصاری، علی (1377)، اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، دفتر دوم، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
واعظ شهرستانی، نفیسه (1388)، سیاست عشایری دولت پهلوی اول، تهران: تاریخ ایران.
 Iran Political Diaries 1881-1965 (1997), General Editor R. M. Burrell, vol. 9 (1931-1934), vol. 10 (1935-1938), vol. 11 (1939-1942), Archive Editions Limited.