نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ/ دانشگاه خوارزمی

2 دانشیار گروه تاریخ/دانشگاه خوارزمی

3 دانشجوی دکتری تاریخ/ دانشگاه خوارزمی

چکیده

بلوچستان آخرین ناحیه از ایران بود که دولت پهلوی اول اقتدار خود را درآن ناحیه توسعه داد. به‌دنبال استقرار دولت، بلافاصله کارگزاران حکومتی برنامه‌های مختلفی را زمینه مدرن‌سازی و تثبیت قدرت دولت مرکزی آغازکردند. اجرای قانون سجل احوال با هدف شناخت و احضار مشمولین از پروژه‌های دولت مرکزی در بلوچستان بود که در مقایسه با دیگر مناطق ایران دیرتر آغاز و طی دو مرحله انجام شد. اقدامات ماموران سجل احوال با مخالفت و مقاومت‌های گسترده‌ای روبرو شد و به واکنش‌های متفاوتی از سوی ساکنان این منطقه انجامید. در این پژوهش تلاش شده تا به این سوال پاسخ داده شود: چه عواملی از نظر فکری و ساختاری موجب مخالفت مردم بلوچستان با قانون سجل احوال شد؟ پاسخ به این سوال، شناخت وقایع تاریخی موثر در شکل‌گیری ذهنیت مردم بلوچ نسبت‌به حکومت و آگاهی از برنامه‌های نوسازی و چگونگی اجرای آنها را می‌طلبد، لذا ضمن توجه به این نکته، تحولات و رویداد‌های دوره مورد پژوهش براساس روش تحلیل تاریخی با کمک اسناد و مدارک آرشیوی و نیز بهره‌گیری از سایر منابع مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌های نشان می‌دهد ذهنیت شکل‌گرفته که حاصل روش حکومت‌های پیشین و تضاد برنامه‌های نوسازی با جامعه سنتی بلوچستان بود، علل اصلی مخالفت در برابر این قانون بود.

کلیدواژه‌ها

احمدی کرمانی، یحیی (1354)، فرمان‌دهان کرمان، به‌تصحیح و تحشیه و مقدمۀ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: دانش.
ارفع، حسن (1377)، در خدمت پنج سلطان، ترجمۀ سیداحمد نواب، تهران: مهرآئین.
اسپونر، برایان (1377)، «بلوچ و بلوچستان»، در: دانش‌نامۀ جهان اسلام، ج 4، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
استرآبادی، محمدمهدی‌بن محمدنصیر (1341)، تاریخ جهانگشای نادری، به‌کوشش سیدعبدالله انوار، تهران: انجمن آثار ملی.
اطلاعات (1313)، ش 2251، 10 مرداد.
اطلاعات (1314)، ش 2468، 21 دی.
اکبری، محمدعلی (1393)، تبارشناسی هویت جدید ایرانی: عصر قاجاریه و پهلوی اول، تهران: علمی و فرهنگی.
ایران (1304)، ش 1835، 14 خرداد، ص 3.
ایران (1304)، ش 1839، تیر، ص 2.
بزرگزاده، عبدالباسط (1384)، زندگی، شخصیت و مبارزات مولانا عبدالله سربازی، تألیف عبدالباسط بزرگزاده، نورالنسا ملازاده، زاهدان: احسان.
بنی‌احمد، احمد (2536)، تاریخ شاهنشاهی پهلوی اعلی‌حضرت رضا شاه کبیر، تهران: بی‌نا.
تتوی، قاضی‌احمد و آصف‌خان قزوینی (1378)، تاریخ الفی، به‌کوشش سیدعلی آل‌داوود، تهران: فکر روز.
ترکمان، اسکندربیک (1350)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، تهران: امیرکبیر.
ترکمان، اسکندربیک و محمدیوسف مورخ (1317)، ذیل تاریخ عالم‌آرای عباسی، تصحیح سهیلی خوانساری، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد (1378)، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی.
تقوی، سیدمصطفی (1389)، امنیت در دورۀ رضا شاه، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ ایران.
جهانبانی، امان‌الله (1336)، عملیات قشون در بلوچستان، تهران: چاپ‌خانۀ ارتش.
جهانبانی، امان‌الله (1338)، سرگذشت بلوچستان و مرزهای آن، تهران: چاپ‌خانۀ ارتش.
حبل‌المتین (1308)، ش 36 و 37، آبان.
حجازی، محمد (1338)، میهن ما، تهران: وزارت فرهنگ.
خالقداد، آریا و ایرج افشار (1368)، «کتابچۀ بلوچستان-2: جغرافیا و تاریخ بلوچستان: تألیف 1289 ق»، در: فرهنگ ایران‌زمین، ش 28.
خسروزاده، سیروان (1394)، خاطراتی از عملیات نظامی در آذربایجان، کردستان و بلوچستان 1320- 1302 شمسی: سرلشکر محمود امین، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
رهربرن، کلاوس میشائیل (1342)، نظام ایالات در دورۀ صفویه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
زند مقدم، محمود (1371)، حکایت بلوچ، ج 2، تهران: محمود زند مقدم، شرکت سیته، ج 5 و 6، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
سازمان اسناد انقلاب اسلامی (مراسان)، 00339101؛ 00339102؛ 00339103؛ 00339104؛ 00339105؛ 00339108؛ 00339109؛ 00332092؛ 00475138.
سازمان اسناد ملی ایران (ساکما). 21 – 0091104 – 230.
سالاربهزادی، عبدالرضا (1372)، بلوچستان در سال‌های 1307 تا 1317 قمری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
سایکس، پرسی مولزورث (1363)، سفرنامۀ ژنرال سرپرسی سایکس یا ده هزار میل در ایران، ترجمۀ حسین سعادت نوری، تهران: لوحه.
سپاهی، عبدالودود (1385)، بلوچستان در عصر قاجار، قم: گلستان معرفت.
سیاسر، قاسم و محمدتقی رخشانی (1389)، تاریخچۀ آموزش و پرورش سیستان و بلوچستان (از آغاز تا پیروزی انقلاب اسلامی)، زاهدان: تفتان.
عاقلی، باقر (1379)، رضا شاه و قشون متحدالشکل، تهران: نامک.
عسگری، ناصر (1357)، مقدمه‌ای بر شناخت سیستان و بلوچستان، تهران: دنیای دانش.
غراب، کمال‌الدین (1364)، بلوچستان یادگار مطرود قرون، تهران: کیهان.
قائمی‌نیک، رضا (1390)، «انباشت تاریخی یک مسئلۀ اعتباری»، مجلۀ هابیل، ش 5.
کاظمیه، اسلام و حسین ملک (1357)، جای پای اسکندر و سفری به بلوچستان، تهران: جاویدان.
کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام)، 00004 – 16422 – 22؛ 00005 – 022538 – 21؛ 100015592؛ 00004 – 24772 02؛ 00003 –24772 – 02؛ 1000115588؛ 6444562035.
کرمانی، ذوالفقار (1374)، جغرافیای نیمروز، به‌کوشش عزیزالله عطاردی، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
مرکز اسناد ریاست‌جمهوری (مارجا)، 29012017143357؛ 290120117143246.
مستوفی بافقی، محمدمفیدبن محمود (1342)، جامع مفیدی، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: بی‌نا.
مشیزی، میرمحمد سعیدبن علی (1329)، تذکرۀ صفویۀ کرمان، مقدمه و تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: علم.
منصف، محمدعلی (2535)، امیر شوکت‌الملک علم، تهران: امیرکبیر.
مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی (مپس)، اسناد سال 1301، پوشۀ 10، ص 19- 22؛ اسناد سال 1302، پوشۀ 16، ص 65؛ اسناد سال 1302، پوشۀ 18، ص 39- 41.
نیازی، محمد و وحید شالچی (1392)، «شکل‌گیری نظام‌وظیفه در ایران و طرح ملت‌سازی در دورۀ پهلوی اول»، مجلۀ جامعه‌پژوهی فرهنگی، ش 2.
واعظ شهرستانی، نفیسه (1388)، سیاست عشایری دولت پهلوی اول، تهران: نشر تاریخ ایران.
وزیری کرمانی، احمدعلی (1353)، جغرافیای کرمان، به‌کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: ابن‌سینا.
وزیری کرمانی، احمدعلی (1375)، تاریخ کرمان، به‌تصحیح و تحشیۀ محمدابراهیم باستانی پاریزی، ج 2، تهران: علم.
وقایع اتفاقیه (1269)، ش 116، 12 رجب.
وقایع اتفاقیه (1272)، ش 266، 13 رجب.
هدایت، رضاقلی‌بن محمدهادی (1339)، تاریخ روضة‌الصفای ناصری، تهران: کتاب‌فروشی‌های مرکزی، پیروز و خیام.
یادداشت‌های سیاسی ایران (1393)، ویراستار آر. ام. بارل [رابرت ال. جارمن]، ترجمۀ افشار امیری، ج 10، بخش 2، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
حاجی‌عباس‌خان صفرزایی، ساکن هیرمند، 7/6/1396.
حاجی‌عیسی‌خان بزرگزاده، ساکن سراوان، 4/1/1397.
عبدالله صفرزایی به‌نقل‌از پدرشان، ساکن زابل، 7/6/1396.
علی سبحانی معروف به ملاعلی‌خان، ساکن سب و سوران، 10/11/1396.
میرزا رضاییان، ساکن نیک‌شهر، 18/12/1395.