نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری تاریخ و مدرس گروه تاریخ/ دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین.

چکیده

در دهۀ 40 خورشیدی کتابی با نام روح ملت‌ها، پیرامون ویژگی‌های ملی شش ملت جهان، در ایران ترجمه شد، سپس با فصلی دربارۀ ایران؛ با نام «سازگاری ایرانی»، از مهدی بازرگان، بازچاپ شد که در آن، ویژگی دیرپا و بارز ایرانیان «سازگاری»- که بیشتر زاییدۀ دشواری زندگی کشاورزی در زیست‌بوم ایران است- بیان شده است. این نظریه برخی ویژگی‌های نکوهیدۀ اخلاقی و فرهنگی ایرانیان مانند ستم‌گری و ستم‌پذیری را برآمدۀ «سازگاری ایرانی» قلمداد کرده و ریشۀ پایداری حکومتهای خودکامه را نیز در فرهنگ مردم جستجو نموده است. این دیدگاه دست‌مایۀ بسیاری از روشنفکران ایرانی برای نقد فرهنگ ایرانی و سررشتۀ جریانی انتقادی به شمار می‌رود. این مقاله کوشیده است نشان دهد، نقد و تبیین درست این نظریه می‌تواند در اصلاح برداشت‌های نادرست از فرهنگ ایرانی راه‌گشا باشد. در ادامه پس از شرح و بیان این نظریه، و اعتبارسنجی مستندات و دلایل آن، روش پژوهش و یافته‌های آن، واکاوی، بازبینی و نقد شده و برخی از پایه‌ها و یافتههای آن به چالش کشیده شده است. در پایان نیز با نقد، تبیین و تصحیح نظریه «سازگاری ایرانی»، نظریه دوسویۀ « سازگاری- سازش‌کاری ایرانی»(سودمند- زیانبار) ارائه و پیشنهاد شده است. این نظریه می‌تواند الگوی کارآمدتری برای تحلیل رفتارها و تصمیم‌های مهم تاریخی ایرانیان باشد.

کلیدواژه‌ها

ابن خلدون، عبدالرحمان(1379)، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران:علمی فرهنگی، چاپ نهم.
استرابو(1382)، جغرافیای استرابو(سرزمینهای زیر فرمان هخامنشیان)، ترجمه همایون صنعتی زاده، تهران: بنیاد موقوفات افشار.
بازرگان، مهدی(بی تا)، سازگاری ایرانی، قطع جیبی، بی جا: بی ناشر.
بازرگان، مهدی(1380الف)، «اظهار نظر دکتر علی شریعتی درباره سازگاری ایرانی»، مجموعه آثار4: مقالات اجتماعی و فنی، تهران: بنیاد فرهنگی مهدی بازرگان، شرکت سهامی انتشار.
بازرگان، مهدی(1380ب)، «مقدمه‌ای بر ترجمه کتاب روح ملت ها»، مجموعه آثار4: مقالات اجتماعی و فنی، تهران: بنیاد فرهنگی مهدی بازرگان، شرکت سهامی انتشار.
بازرگان، مهدی(1380ج)، «نقشه شهرها و طرز تشکیل دماغها در ایران»، مجموعه آثار4: مقالات اجتماعی و فنی، تهران: بنیاد فرهنگی مهدی بازرگان، شرکت سهامی انتشار.
بازرگان، مهدی(1380د)، «کار در اسلام – کار در ایران»، مجموعه آثار8، تهران: بنیاد فرهنگی مهدی بازرگان، شرکت سهامی انتشار.
بازرگان، مهدی(1350)، مدافعات در دادگاه غیرصالح تجدیدنظر نظامی، خارج از ایران: مدرس.
باسورث، ادموند کلیفورد(1378)، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
برک، پیتر(1390)، تاریخ و نظریه اجتماعی، ترجمه غلامرضا جمشیدیها، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
پطروشفسکی، ای، پ(1385)، «اوضاع اجتماعی- اقتصادی ایران در دوره ایلخانان»، تاریخ ایران کمبریج، ج5(از سلجوقیان تا پایان ایلخانان)، گردآورنده: جی، آ بویل، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، ص455- 509.
بهار، مهرداد(1385)، جستاری در فرهنگ ایران، تهران: استوره.
جمال­زاده، محمدعلی(1371)، خلقیات ما ایرانیان، آلمان: نوید، (چاپ نخست 1345).
جوانبخت، مهرداد(1379)، ایرانی از نگاه انیرانی، اصفهان: آموزه.
رهبانی، مرتضی(1387)،روحیه ایرانی روحیه شرقی(نقد و بررسی کتاب سازگاری ایرانی مهندس بازرگان)،تهران: چاپخش.
زمردیان، محمد جعفر(1381)،ژئومورفولوژی ایران: فرایندهای ساختمانی و دینامیکهای درونی، ج1، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
زند، زاگرس(1389)،« بررسی تطبیقی پژوهش های ایران شناسی غربی و شرق شناسی(با تکیه بر بازنمایی فرهنگ مردم ایران در سفرنامه های اروپاییان در دوره ی قاجار)»، مطالعات ملی، سال11،شماره2(شماره پیوسته42)، صص:153-182.
زند، زاگرس(1394)، «بررسی رویکردهای مثبت و شرق شناسانه به هویت ایرانی در دوران قاجار در سفرنامه های جهانگردان فرانسوی»، مجموعه مقالات همایش ایران شناسی در فرانسه، تهران: نگارستان اندیشه، صص: 363-384.
زند، زاگرس(1395)، «خلقیات ما ایرانیان»، مدخل در دانشنامه ی فرهنگ مردم ایران، ج4، دایره المعارف بزرگ اسلامی،صص:78-81.
زیگفرید، آندره(1343)،روح ملت‌ها، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت انتشار.
سالنامه آماری کشور(1383)،تهران: مرکز آمار ایران.
طبیبی، حشمت الله(1380)، مبانی جامعه شناسی و مردمشناسی ایلات و عشایر، تهران، دانشگاه تهران: چاپ چهارم.
غزالی، امام محمد(1333)، کیمیای سعادت، ویرایش احمد آرام، تهران: چاپ دوم.
فرای، ریچارد نلسون(1380)،تاریخ باستانی ایران، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
فکوهی، ناصر(1386)، تاریخ اندیشه و نظریه های انسان شناسی، تهران: نی، چاپ پنجم.
کالج، مالکوم(1388)، اشکانیان، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: هیرمند، چاپ چهارم.
کریستن سن، آرتور امانوئل(1379)، ایران در زمان ساسانیان، تهران: قصه پرداز، چاپ دهم.
کلاویخو(1374)، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: علمی فرهنگی، چاپ سوم.
مول، ژول(1345)، دیباچه ی شاهنامه فردوسی، ویراسته ی ژول مول، تهران: علمی و فرهنگی(مترجم دیباچه: جهانگیر افکاری).
نفیسی، سعید(1388)، تاریخ تمدن ایران ساسانی، تهران: کناب پارسه.
ویتفوگل، کارل آوگوست(1392)، استبداد شرقی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: ثالث، چاپ سوم.
هگل، گ.و.ف.(1356)،عقل در تاریخ، ترجمه حمید عنایت، تهران: دانشگاه صنعتی شریف.
یارشاطر، احسان(1373)، «هویت ملی»، ایران‌نامه، آمریکا: سال12، شماره3، صص: 423-437.
یوسفی­فر، شهرام(1387)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره سلجوقیان، تهران: پیام نور.