نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه تبریز،تبریز، ایران.

2 دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

چکیده

دولت قاجار در زمینه بهداشت شهری و عمومی کارنامه موفقی نداشت. این امر علاوه­بر شیوع بیماری­های مختلف، چهره مناسبی از شهرها را نشان نمی­داد. فقدان دانش جدید، تقدیرگرایی و جهل و خرافات جامعه را از بهداشت به­عنوان پدیده این­جهانی دور کرده بود. از اواخر دوره قاجار، روند تغییر با گسترش ارتباطات و فعالیت پزشکان خارجی در ایران آغاز و با تشکیل دولت رضاشاه شدت یافت. با گسترش شهرنشینی و به­جهت اهمیّت موضوعِ بهداشت و سلامت شهری و عمومی، در این دولت بر اجرای نظام پزشکی نوین تأکید شد و زمینه اجرای آن با شکل­گیری برخی نهادهای مربوطه فراهم آمد؛ ازآن جمله می­توان به «شورای عالی صَحی» در تهران و ادارۀ صحیۀ بلدیه در شهرها و نیز تصویب نظامنامه­های بهداشتی اشاره نمود. در تبریز صحیۀ بلدیه اقداماتی درجهتِ استقرار نظام جدید بهداشتی انجام داد که تا حدی در سلامت مردم و چهرۀ بهداشت شهری مؤثر افتاد اما به­نظر می­رسد به­رغم تلاش­های صورت­گرفته نتوانست نتایج قابل­توجهی به­بار آورد. عدم اختصاص بودجه کافی، کمبود کادر بهداشتی­و­درمانی، مسائل فرهنگی و باورهای پیشینِ مردم را شاید بتوان جزو این علل عدم توفیق دانست. البته مؤسسات و انجمن­های عام­المنفعه در تبریز بخشی از تغییرات بهداشت عمومی را برعهده گرفتند. مسئله اصلی این پژوهش تغییر و تحولات ساختاری بهداشت عمومی و شهری تبریزِ عصر رضاشاه است و به تبعِ آن سئوال اصلی پژوهش چگونگی استقرار و سازوکار اجرا و نتایج این تغییرات می­باشد. این مقاله با تکیه بر نشریات آن دوره، اسناد و منابع اصیل تاریخی به روش توصیفی - تبیینی، به بررسی این موضوع نشسته است.

کلیدواژه‌ها

سازمان اسناد وکتابخانه ملی ایران(ساکما)شناسه سند:
290007710، 1328ق؛290000415، 1306؛  291001442، 1306 ؛ 290 -1/5591/12 ؛ 240-3/31/119 ؛ 146936/293، 1304؛ 4174-297-95: 30/1/1310؛ 115007-2069 ؛ 145653/293: 1306؛ 20/6/1306 :9971472 ؛ 1306: 9981472 ؛ 1317: 29736908 ؛ 2878/297/95: 17/8/1311؛ 2878/297/95: 12/9/1311؛ 1308: 240057396 ؛ 10339-97-293: 30/7/1319؛290/007411: 29/11/1315؛ 18734/310 : 1307 ؛ 15074/310: 1317؛  291001071، 1311؛  291003201، 1304؛ 297015030: 1309؛005000160، 1308؛  81001-1 ؛ 005000354 .
مرکز اسناد ریاست جمهوری(مارجا) شناسه 47.
مذاکرات مجلس شورای ملی، جلسه 145، دوره ششم ؛ 28/6/1306.
روزنامه آذر:  ش13، 13/جوزا/1303.
روزنامه انجمن، س1، ش146، 27/شعبان/1325.
اطلاعات: ش308، 25/6/1306؛ش408، 26/10/1306؛ش925، 21/9/1308؛ ش1983، 7/6/1312؛ ش3356، 11/10/1316.
تبریز: ش145، 3/9/1309؛ ش126، 17/12/1312 ؛ ش104، 12/11/1315؛ ش35، 20/4/1308 ؛ ش80، 1/9/1311؛ ش51، 12/5/1312؛ ش230، 20/1/1309؛ ش235، 25/1/1309؛ ش189، 14/11/1309؛ ش203، 12/12/1309؛ ش219، 11/1/1310؛ ش113، 12/10/1316؛ ش 85، 6/8/1313 ؛ ش132، 17/12/1312؛ ­ش51، 11/10/1305؛ ش49، 4/10/1305؛ ش145، 10/2/1308؛ ش10، 7/2/1317؛ ش36، 16/4/1317؛ ش21، 19/6/1305؛ ش18، 5/6/13054؛ ش21، 19/6/1305؛ ش145، 3/9/1309؛ ش126، 17/12/1312؛ ش132، 17/12/1312­؛ ش51، 11/10/1305؛ ش49، 4/10/1305 ؛ ش145، 10/2/1308؛ ش10، 7/2/1317؛ ش36، 16/4/1317؛ ش129، 2/8/1309؛ ش143، 28/8/1309؛
سهند: ش18، 17/6/1305 ؛ ش 33، 19/11/1310؛ ش114-675، 5/8/1311؛ ش57-1128،27/3/1316؛ ش61، 31/3/1316؛ ش85-930، 26/5/1314؛ ش92-654، 14/6/1311.
شاهین: ش 284، 14/11/1314؛ ش334، 26/10/1315.
روزنامه فریاد آذربایجان: ش4، 18/5/1304.
آبراهامیان، یرواند(1389)، تاریخ ایران مدرن، مترجم محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نی.
آدمیت، فریدون (1362)، امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی.
ابراهیم نژاد،هرمز(1396)، نوسازی پزشکی و بهداشت عمومی در دوره قاجار، ترجمه بهزاد قربانیان­نژاد،تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام.
اسنادی از انجمن­های بلدی، تجار و اصناف(1380)، ج2، به­کوشش رضا مختاری­اصفهانی،تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
اعتمادالسطنه،محمدحسن خان(1367)، مرآت البلدان، ج 2، به­کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، دانشگاه تهران.
الدر، جان(1333)، تاریخ میسیون آمریکایی در ایران، تهران، نور جهان.
ترابی­فارسانی، سهیلا و مرتضی ابراهیمی(1393)،«بلدیه و بهداشت عمومی در دوره پهلوی اول»، تاریخ اسلام و ایران الزهرا،س24، ش24.
توکلی­طرقی، محمد(1387)،«تجدد روزمرّه و آمپول تدیّن»، ایران­نامه، ش4، س 24.
روستایی، محسن(1382)، تاریخ طب و طبابت در ایران(از عهد قاجار تا پایان عصر رضاشاه) به روایت اسناد، 2ج، تهران، سازمان اسناد ملی ایران.
سیف،احمد(1373)، اقتصاد ایران در قرن نوزدهم، تهران، چشمه.
شهری، جعفر(1378)، تاریخ اجتماعی ایران در قرن سیزدهم،ج3،تهران، رسا.
عین­السلطنه، قهرمان میرزا(1374)، روزنامه خاطرات عین­السلطنه، ج2، به­کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، اساطیر.
فلور، ویلم (1386)، سلامت مردم ایران در دوره قاجار، ترجمه ایرج نبی­پور،بوشهر،دانشگاه علوم پزشکی.
فلور، ویلم (1393)، بیمارستان­های ایران در زمان صفویه و قاجار، ترجمه ایرج نبی­پور،بوشهر،دانشگاه علوم پزشکی.
فلور،ویلم (1371)، اتحادیه­های کارگری و قانون کار در ایران1941-1900،ترجمه ابوالقاسم سری،توس، تهران.
قریشی­زاده، محمدعلی (1393)، «تاریخچه روانپزشکی در تبریز»، روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران، س20، ش1.
گنج­بخش زمانی،محسن(1389)،«توسعه بهداشت در اواخر دوره قاجار»، تاریخ پزشکی، س2،ش3.
لمتون،آن.کی.اس.(1379)، نظریۀ دولت در ایران، ترجمه چنگیز پهلوان، تهران، گیو.
لینگمن،ای.آر. (1395)،«گزارشی درباره وضعیت مالی و بازرگانی ایران»، در: وضعیت مالی و اقتصادی ایران در دوره رضاشاه، ترجمۀ شهرام غلامی، تهران: تاریخ ایران.
مجتهدی،علی اصغر(1341)، تاریخ جمعیت شیروخورشیدسرخ تبریز، تبریز، شفیق.
محمود میرزا قاجار(2020)، ضیاء المحمود، به کوشش شهرام کیانی، مقدمه تورج اتابکی، بی­جا، ایران آکادمیا.
مختاری­اصفهانی،رضا(1392) «بلدیه و مشروطه­خواهی در ایران» در: انقلاب مشروطه ایران، ویراستۀ هوشنگ شهابی و ونسا مارتین، ترجمه محمدابراهیم فتاحی،تهران، پارسه.
مشکور، محمد جواد (1352)، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران ، انجمن آثار ملی.
ملک زاده، الهام (1392)، مؤسسات خیریه رفاهی بهداشتی در دوره رضاشاه، تهران، تاریخ ایران.
ناطق، هما(1358)، مصیبت وبا و بلای حکومت، تهران، گستره.
نفیسی، سعید(1344)، تاریخ شهریاری شاهنشاه رضاشاه پهلوی؛ از 3 اسفند 1299 تا 24 شهریور 1320، تهران، انتشارات شورای مرکزی جشن­های بنیادگذاری شاهنشاهی ایران.
نفیسی، نسرین و مهدی نفیسی(1380)، نبض حیات (در گذر طب سنتی و طب نوین ایران)، زندگی و آثار دکتر ابوتراب نفیسی، اصفهان، نقش خورشید.