نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه تاریخ،دانشگاه تربیت مدرس،تهران،ایران
چکیده
در پژوهش حاضر، ضمن تمرکز بر روند ظهور و توسعه شوشی، ابعاد معینی از حیات شهری جنوب قفقاز سده دوازدهم/هجدهم بررسی می‌شود. هدف، نمایاندن سهم عوامل محیطی و نیروهای قبایلی در تکوین و تحول حیات شهری جنوب قفقاز در آستانه تسلط روسیه تزاری بر این حوزه است. به این منظور، نخست، چشم‌اندازی تاریخی از حیات شهری جنوب قفقاز در این مقطع ترسیم و سپس، با تمرکز بر روند شکل‌گیری و توسعه شهر شوشی و سهم طایفه جوانشیر در آن، دلایل انتخاب این شهر به مرکزیت حکومت محلی این خوانین و سیر توسعه کالبدی و اجتماعی آن تحلیل و تبیین شده است. این پژوهش با رویکرد تاریخ اجتماعی و در جهت نمایاندن برخی زوایای مغفول از حیات اجتماعی جنوب قفقاز پیش از تسلط روسیه تزاری انجام شده است. دستاورد تحقیق نشان می‌دهد که الگوی عمومی حاکم بر حیات شهری جنوب قفقاز در دوره یادشده تا حد زیادی تحت تأثیر یک عامل اجتماعی بومی یعنی نیروهای قبایلی تحول یافته است. جلوه معینی از این تأثیرپذیری را می‌توان در شکل‌گیری و توسعه شوشی مشاهده کرد که هم در الگوی توسعه کالبدی و هم در تکوین بافت اجتماعی آن، به شکل مستقیم با اراده و تدبیر سیاسی یک فرمانروای قبایلی پیوند داشت.
کلیدواژه‌ها
احمدی، حسین (گردآورنده) (1384)، سه رساله درباره قفقاز، تهران: مؤسسه تاریخ معاصر ایران.
استرآبادی، محمدمهدی بن محمدنصیر(1341)، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اشرف، احمد (1353)، «ویژگیهای تاریخی شهرنشینی در ایران، دوره اسلامی»، مطالعات جامعه‌شناختی، دوره قدیم، شماره 4، ص 7-49.
باکیخانوف، عباسقلی‌آقا (1970).گلستان ارم، چاپ علمی-انتقادی به همت عبدالکریم علی‌زاده، باکو: اداره انتشارات علم.
رئیس‌نیا، رحیم (1357)، عزیر و دو انقلاب، تهران: انتشارات چاپار.
رشیدالدین فضل الله همدانی (1373)، جامع التواریخ، تصحیح و تحشیه محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: البرز.
حافظ ابرو(1349) جغرافیای حافظ ابرو (قسمت ربع خراسان: هرات)، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
حافظ ابرو(1380)، زبدة التواریخ، مقدمه، تصحیح و تعلیقات از سیدکمال حاج سیدجوادی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
رافی، هاکوپ ملیک هاکوپیان(1395)، ملوک خمسه، قره‌باغ و پنج ملیک ارمنی آن از فروپاشی صفویه تا جنگ‌های ایران و روس، ترجمه آرا دراستپانیان، تهران: شیرازه.
رهربرن، کلاوس(1349) نظام ایالات در دوره صفویه، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
حمدالله مستوفی قزوینی (1362)، نزهت القلوب، تصحیح گای لیسترنج، تهران: انتشارات دنیای کتاب.
شمیم، علی‌اصغر(1371) تاریخ ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: انتشارات علمی.
اصفهانی، محمدمعصوم بن خواجگی(1368)، خلاصة السیر، تاریخ روزگار شاه صفی صفوی، تهران: نشر علمی.
قراباغی، میرزایوسف(1390) تاریخ صافی، تاریخ قراباغ از ابتدا تا دوره دوم جنگ های روس و ایران، به کوشش حسین احمدی، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر.
کالیراد، علی (1392)، از جامعه ایرانی تا میهن ترکی: زندگی فکری و سیاسی احمد آقایف، تهران: انتشارات پردیس دانش.
کندلی هریسچی، غفار (1374)، خاقانی شروانی: حیات، زمان و محیط او، ترجمه میرهدایت حصاری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مانزلو، آلن (1394)، واساخت تاریخ، ترجمه مجید مرادی سده، تهران: انتشارات پژوهشکده تاریخ اسلام.
مرشدلو، جواد (1397)، «سیاست و شهرنشینی در قفقاز پیشااستعماری: نقش عامل سیاست در تحول حیات شهری شماخی در سده دوازدهم/هجدهم»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال هشتم، شماره اول، بهار و تابستان 1397، صص 183-212.
مرشدلو، جواد (1399)، «پایگاه اقتصادی و اجتماعی یک حکومت محلی در جنوب قفقاز: بررسی منابع اقتصادی حکومت خوانین شیروان در آستانه تسلط روسیه، (1770-1820 م.)، پژوهشهای علوم تاریخی، سال دوازدهم، شماره 2، صص 131-152.
مروی، محمدکاظم (1364)، عالم‌آرای نادری، مقدمه، تصحیح و تحشیه محمدامین ریاحی، 3 جلد، تهران: انتشارات زوار.
میرزاجمال جوانشیر قراباغی(2001)، تاریخ قراباغ، چاپ جورج بورنوتیان، کوستامسا: انتشارات مزدا.
میرزاسمیعا(1368) تذکرة الملوک، به کوشش سیدمحمد دبیرسیاقی، به ضمیمه سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات مینورسکی، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: امیرکبیر.
نصیری، علی‌نقی(1371) القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه، تصحیح یوسف رحیم‌لو، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
یوسفی‌فر، شهرام (1384)، «تأملاتی در مقوله شکل شهر و مناسبات شهرنشینی در سده‌های میانه تاریخ ایران»، فرهنگ، شماره 56، زمستان، صص 217-261.
یوسفی‌فر، شهرام (1389)، «الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران»، تاریخ ایران، شماره 64، صص 145-170.
Abdullaev, G. V. (1965) Azerbaidzhan v xviii veke i vzaimootnesheniia ego c rossiei, Baku, Izdatel'stvo Nauk.
Arakel de Tauris (1874), Livre d'histoires, in M. Brosset (ed. & trad.), Collection d'historiens Armeniens, t. I, St. Petersburg: Imperimerie de l'academie imperiale des sciences.
Atkin, M. Russia and Iran, 1780-1828. Minneapolis, 1980.
Atkin, Muriel (1979), “The Strange death of Ibrahim Khalil Khan of Qarabagh”, Iranian Studies, 12/1-2, pp. 79-107.
Atkin, Muriel (1988), "Russian Expansion in the Caucasus to 1813", in M. Rywkin (ed.), Russian Colonial Expansion to 1917, London & New York: Mansell Publishing Limited, pp. 139-187.
Avalov, Zorab (1901), Prisoedinenie Gruzii k' Russii, St. Petersburg: Ertelev.
Beiberstein, (1798), Tableau des provinces situées sur la côte occidentale de la mer caspienne entre les fleurs Terek et Kour, St. Petersburg: n.p.
Bell, John (1762), Travels from St. Petersburg in Russia to Diverse Parts of Asia, Glasgow: Gale, ECCO.
Berzhe, A. (ed.), Akty sobrannye Kavkazkoiu Arkheograficheskoiu Kommissieiu, 12 vols. (Tiflis: Arkhiv Glavno Upravleniia Namestnika Kavkazskogo, 1866-1904), abbr. AKAK.
Bournoutian George (2004) (Introduction and Annotated Translation) Two Chronicles on the History of Karabagh, Costa Mesa: Mazda Publishers.
Bournoutian George (2012), The 1823 Russian Survey of the Karabagh Province, A Primary Source on the Demography and Economy of Karabagh in the Early 19th Century, Costa Mesa: Mazda Publishers.
Bournoutian George (2016a), The 1819 Russian Survey of the Khanate of Sheki [Shakki], A Primary Source on the Demography and Economy of An Iranian Province Prior to Its Annexation by Russia, Costa Mesa: Mazda Publishers.
Bournoutian George (2016b) The 1820 Russian Survey of the Khanate of Shirvan, A Primary Source on the Demography and Economy of an Iranian Province prior to Its Annexation by Russia, UK: Gibb Memorial Trust.
Bournoutian, George (1991) The Khanate of Erevan under Qajar Rule, 1797-1828, Costa Mesa: Mazda Publishers.
Bournoutian, George (1998), Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1797-1889, a documentary record, Costa Mesa: Mazda Publishers.
Bournoutian, George (2001) Armenians and Russia, 1626-1796, A Documentary Record, Costa Mesa: Mazda Publishers
Brosset, M. (1849), Histoire de la Georgie dupuis l’antiquite jusqu’au XIXe siècle, vol. I, S. Petersbourg: Imperimerie de l’Académie impérial de sciences;
Butkov, P. G. (1869), Materialiy dlia novoi istorii Kavkaza c 1722 po 1803 g., vols. 1 & 3, St. Petersburg: n.p.
Cook, John (1770), Voyages and Travels through the Russian Empire, Tartary and Parts f the Kingdom of Persia, 2 vols. Edinburgh: published by the author.
Dasxuranci, Movses (1961), The History of Caucasian Albanians, translated by C. J. F. Dowsett, London: Oxford University Press.
Dubois de Montpérux, Frederic (1840), Voyage autour de Caucase…, 4 vols. Paris: Librarie de Gide.
Dubrovin, N. F. (1886), Istoria Voiniy i Vladichestva Russkikh na Kavkaz’, St. Petersburg.
Esadze, S. (1907), Istoricheskaia zapiska ob upravlenii Kavkazom, 2 vols. Tiflis: 1907.
Fana, Mirza Rahim (2006), Tarixi Cedidi Qarabag in Qarabagnameler, vol. 3, Baku: Serq-Qerb.
Ferrieres-Sauveboeuf (1790), Memoires historiques, politiques et geographics des voyages du comte de Ferrieres-Sauveboeuf faite en Turquie, en Asie et en Arabie dupuis 1782 jusqu'en 1789…, 2 vols. Maestricht.
Gamba, Chevalier, (1826) Voyages dans la Russie meridionelle et particulierement dans les provinces situées au-dela de Caucase faist depuis 1820 jusqu’en 1824, 2 tomes, Paris.
Gerber, Yuhan Gustav (1760), Opisanie Stran i narodov vdol' zapadnogo berega kaspiyskogo moria 1728 g. Istoria geografia i etnografia Dagestana, St. Petersburg: Uchebniki dlia Shkoli.
Gmelin, Samuel Gottlieb (2007), Travels through northern Persia, 1770-1774, translated and annotated by Willem Floor, Mage Publishers.
Hanway, Jonas (1753), An Historical Account of British Trade over the Caspian Sea, London.
Haxthausen, Baron von (1854), Transcaucasia: Sketches of the Nations and Races between the Black Sea and the Caspian, London: Chapman & Hall.
Hewsen, Robert H. (1972), "The Meliks of Eastern Armenia: A Preliminary Study", Revue des Etudes Armeniennes, Nouvelle Série, tome IX, 285-329.
Hirotake, Maeda (2006). “The Forced Migrations and Reorganization of the Regional Order in the Caucasus by Safavid Iran: Preconditions and Developments described by Fazli Khuzani” in I. Osamu & U. Tomohiko (eds.) Reconstruction and Interaction of Slavic Eurasia and Its Neighboring Worlds, Tokyo: Hokkaido University.
Iohannes de Dzar (1874), Histoire de l'Aghovanie, M. Brosset (ed. & trad.), Collection d'historiens Armeniens, t. I, St. Petersburg: Imperimerie de l'academie imperiale des sciences.
Jalaleants’, Esayi Hasan (2009), A Brief History of the Aghuank’ Region, A History of Karabagh and Genje from 1702-1723, annotated translation by George A. Bournoutian, Costa Mesa: Mazda Publishers
Javanshir, Mirza Jamal (2004), A History of Qarabagh, in G. Bournoutian, Two Chronicles on the History of Qarabagh, Costa Mesa: Mazda Publishers.
Kadjhar, Chingiz (2007), Staraya Shusha, Baku: Sherq-Qerb.
Keppel, George Thomas (1827), Personal Narrative of a Journey from India to England…, second edition, London: n.p.
Khalfin, N. A. (1986), Poslannik Petra I na Vostoke, Posol'stvo Florio Beneveni v Persio i Bukharu v 1718-1725 godakh, Moscow: Isdatel'stvo Nauk.
Khuzani Isfahani, Fazli Beg (2015), A Chronicle of the Reign of Shah 'Abbas, ed. & introduction by Kioumars Ghereghlou, London: Gibb Memorial Trust.
Klaproth, M. (1827), Tableau historique, geographique, ethnographique et politique du Caucase et des provinces limitrophes entre la russie et la perse, Paris & Leipzig.
Kurukin, I. V. (2010), Persids'kii pokhod Petra velikogo, Nizovoi korpus na beregakh kaspia, Moscow: Izdatel'stvo Kvadriga.
Lang, D. M. (1957), The Last Years of the Georgian Monarchy, 1658-1832, Columbia University Press.
Leviatov, V. N., (1948) Ocherki iz istorii Azerbaidzhana v XVIII veke, Baku: Elm
Magalian, Artak (2010), "Artsakhskie melikstva I voznoknovenie Karabakskogo khanstvo", Russkii Sbornik, Issledovania po istorii Rossii, ed. & compilation by O.R. Airapetov et al., pp. 7-25.
Margarian, Hayrapet (2001), "The Nomads and Ethnographical Realities of Transcaucasia in 11th-14th centuries", Iran & the Caucasus, pp. 75-78.
Midatoghlu, Abasov Fakhri (2007), Karabagskoe Khanstvo, Baku: Tahsil.
Mirza Adigözalbeg (2004), Karabagh Nameh, in G. Bournoutian, Two Chronicles on the History of Qarabagh, Costa Mesa: Mazda Publishers.
Mostashari, Firouzeh (2006), On the Religious Frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus, London: I.B. Tauris.
Mustafaev, Dj. M., (1989) Ceverniye khanstva Azerbaidjhana i Rossia, (konets XVIII-nachalo XIX v.), Baku: Elm;
Petrushevskii, I. P. (1949) Ocherkipo istorii feodal’nikh otnosheniiy v Azerbaidzhane I Armenii v XVI- nachale XIX vv. Leningrad.
Potto, N. (ed.),(1906) Utverzhdenie Russkago Vladichestva na Kavkaz’, vol. IV/1, Tiflis.
Romanovskii, V. N. (1902), Ocherki iz Istorii Gruzii, Tiflis: Tipografia K. P. Koslovskago.
Sherry, Dana Lyn (2007), Imperial Alchemy: Resettlement, Ethnicity, and Governance in the Russian Caucasus, 1828-1865, PhD Dissertation, University of California.
Shissler, A. Holly (2002), Between Two Empires: Ahmet Ağaoğlu and the New Turkey, London: I.B. Tauris.
Smirnov, N. A. (1938) Politika Rossii na Kavkaz v XVI-XIV vekakh, Moscow: Izadatel'stvo Sotsial'no-Ekonomicheskoi Literaturi.
The Geography of Ananias of Širak (1992), Introduction, Translation and Commentary by R. H. Hewsen, Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag.
Tsagareli, A. A. (1891), Gramotii i drugiye istoricheskie dokumentii XVIII ctoletia, otnociashshiesia k Gruzii, St. Petersburg: Litografia B. Kirshbauma.
Van Helen, Don Juan, (1830) Memoire of Don Juan van Helen, London: n.p.
Zubov, Platon (1833), Kartina Kavkazs’kogo Kraya, vol. 4, S. Petersburg: n.p.
)