از دهقنت تا طریقت: بررسی جایگاه روستا در طریقت صفوی از منظر صفوةالصفا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

3 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

4 استاد گروه تاریخ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده
چکیده:


دورۀ میانه ایران، به‌ویژه در سده‌های هفتم تا نهم هجری، شاهد تحولات گسترده در نهادهای اجتماعی و اقتصادی بود که در این میان، طریقت صفوی به عنوان یکی از جریان‌های صوفیانه تأثیرگذار، با تکیه بر پیوندهای عمیق با جوامع روستایی شکل گرفت. مسئلۀ اصلی این پژوهش، واکاوی چگونگی بازنمایی روستاها در متن صفوةالصفا ابن‌بزّاز اردبیلی به عنوان فضای قدسی‌شده و نقش این بازنمایی در مشروعیت‌سازی طریقت صفوی است. پرسش کلیدی این است که چگونه طریقت صفوی با تأکید بر ریشه‌های روستایی و کشاورزی بنیان‌گذارانش، هویتی الهی-مردمی برای خود ساخت و چگونه کرامات منسوب به شیخ صفی‌الدین اردبیلی به تحکیم پیوند این طریقت با جوامع روستایی انجامید. این نوشتار با رویکرد توصیفی-تحلیلی و روش تفسیری، به بررسی جایگاه روستا در طریقت صفوی و نقش جوامع روستایی در مشروعیت‌بخشی به نخستین مشایخ صفوی می‌پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد که صفوةالصفا با قدسی‌سازی جغرافیای روستایی و تصویرکردن شیخ صفی به عنوان «عارف روستازاده»، پیوندی ناگسستنی بین عرفان و زندگی روستایی ایجاد کرده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که صفوةالصفا نه بازتابی صرف از واقعیت تاریخی، بلکه پروژه‌ای ایدئولوژیک برای ایجاد مشروعیت معنوی مشایخ صفوی بود که با ترکیب عناصر اسطوره‌ای و تاریخی، الگویی از تعامل مشایخ صوفی با جوامع روستایی ارائه داد. این اثر با تأکید بر سادگی و اخلاص روستاییان و نمایش کرامات شیخ صفی در حل مشکلات آنان، تصویری زاهدانه و مردمی از مشایخ صفوی ترسیم کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله English

From Peasantry to Tariqa: Examining the Role of the Village in Safavid Tariqa from the Perspective of Safwat al-Safa

نویسندگان English

Fatemeh Lotfi Emran 1
Maghsoud Ali Sadeghi 2
Seyyed Hashem Aghajari 3
Shahram Yusefi Far 4
1 PhD student in Post-Islamic Iranian History, Tarbiat Modares University, Tehran,
2 Associate Professor, Department of History, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran (Corresponding Author)
3 Associate Professor, Department of History, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran (Corresponding Author)
4 Professor, Department of History, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده English

Abstract:


During the medieval period of Iran, particularly from the seventh to ninth centuries AH, significant transformations occurred in social and economic institutions. Among these, the Safavid Sufi order emerged as a highly influential movement, deeply rooted in rural communities. The primary focus of this study is to explore how villages are portrayed as sanctified spaces in Ibn Bazzaz Ardabili’s Safvat al-Safa and the role of this portrayal in legitimizing the Safavid order. The key question is how the Safavid order, by emphasizing the rural and agricultural origins of its founders, constructed a divine-popular identity, and how the miracles attributed to Sheikh Safi al-Din Ardabili strengthened ties with rural communities. Employing a descriptive-analytical approach and interpretive method, this study examines the role of villages in the Safavid order and their contribution to legitimizing its early leaders. Findings indicate that Safvat al-Safa sanctifies rural geography and depicts Sheikh Safi as a “rural mystic,” forging an inseparable link between mysticism and village life. The study concludes that Safvat al-Safa is not merely a historical record but an ideological project to establish the spiritual legitimacy of the Safavid leaders. By blending mythical and historical elements, it presents a model of interaction between Sufi leaders and rural communities, emphasizing the simplicity and sincerity of villagers and showcasing Sheikh Safi’s miracles in resolving their issues, thus crafting a pious and popular image of the Safavid leaders.

کلیدواژه‌ها English

Safavid Tariqa
Safwat al-Safa
village
Sheikh Safi al-Din Ardabili
Ibn Bazzaz Ardabili
کتاب:
ابن‌بزّاز اردبیلی، توکل بن اسماعیل (1373)، صفوة‌الصفا، در ترجمۀ احوال و اقوال و کرامات شیخ صفی‌الدّین اسحق اردبیلی، تصحیح غلامرضا طباطبائی‌مجد، تبریز: مصحّح.
امینی‌هروی، صدرالدین ابراهیم (1383)، فتوحات شاهی (تاریخ صفوی از آغار تا سال 920 ه.ق)، تصحیح م. نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اولئاریوس، آدام (1363)، سفرنامۀ آدام اولئاریوس بخش ایران، ترجمه احمد بهپور، تهران: ابتکار.
بیانی، شیرین (1371)، دین و دولت در ایران عهد مغول، جلد دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
پطروشفسکی، ایلیا پاولوویچ (1344)، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
پیرزاده زاهدی، حسین (1343)، سلسلةالنسب صفویه، برلین آلمان: ایرانشهر.
جامی، مولانا عبدالرحمان‌بن‌احمد، [بی‌تا]، نفحات‌الانس من حضرات القدس، تصحیح و مقدّمه: مهدی توحیدی‌پور، تهران: کتابفروشی محمودی.
جنابدی، میرزا بیگ بن حسن[بی‌تا]، روضة الصفویة، [بی‌جا].
خنجی، فضل‌الله‌بن‌روزبهان (1382)، تاریخ عالم‌آرای امینی، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1380)، تاریخ حبیب‌السیر: از حمله مغول تا مرگ شاه اسمعیل اول، زیرنظر دبیرسیاقی و همایی، تهران: خیام.  
دهخدا، علی‌اکبر (1377  لغت‌نامه، زیر نظر م. معین و ج. شهیدی، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران(مؤسسه‌لغت‌نامه دهخدا).
زرین‌کوب، عبدالحسین (1376)، جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
ژنده‌پیل، احمد بن ابوالحسن (1391)، مقامات منظوم شیخ احمد جام (ژنده‌پیل)،تصحیح حسن نصیری جامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شیخ‌الحکمایی، عمادالدین (1387)، فهرست اسناد بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، تهران: موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
فرهنگ جغرافیایی ایران (1328)، تهران: انتشارات دایره جغرافیائی ستاد ارتش.
قزوینی، زکریا بن محمد (1373)، آثار البلاد و اخبار العباد، تصحیح میرهاسم محدث، تهران: امیرکبیر.
قمی، قاضی احمد حسینی (1383)، خلاصه‌التواریخ، تصحیح ا. اشراقی، تهران: دانشگاه تهران. 
عالم‌آرای صفوی، نویسنده ناشناخته (1350)، به‌کوشش ی.شکری، تهران: انتشارات فرهنگی ایران.
عبدلی، علی (1378)، چهار رساله در زمینۀ تاریخ و جغرافیای تالش، رشت: گیلکان.
‌مستوفی، حمدالله‌بن‌ابی‌بکر (1381)، نزهةالقلوب،تصحیح م. دبیرسیاقی، قزوین: حدیث امروز.
مستوفی، حمدالله‌بن‌ابی‌بکر [بی‌تا]، تاریخ گزیده، [بی‌جا].
منشی‌ترکمان، اسکندربیگ (1350)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، به‌اهتمام ا. افشار، تهران: امیرکبیر.
منشیقزوینی، بوداق (1378)، جواهر الاخبار (بخش تاریخ ایران از قراقویونلو تا سال 984 ه.ق)، تصحیح م. بهرام‌نژاد، تهران: میراث مکتوب.
مورگان، دیوید (1371)، مغول‌ها، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
نخجوانی، محمدبن‌هندوشاه(1395)، دستور الکاتب فی تعیین المراتب، تصحیح علی‌اکبر احمدی دارانی، تهران: موسسه انتشارات میراث مکتوب.
نیشابوری، ابوعبدالله حاکم (1375)، تاریخ نیشابور، تصحیح م. شفیعی کدکنی، تهران: نشر آگاه.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله(2536)، وقف‌نامه‌ربع رشیدی، به‌کوشش م. مینوی، تهران:انجمن آثار ملی.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله(1358)،سوانح الافکار،به‌کوشش م. دانش‌پژوه، تهران: انتشارات کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد.
یوسفی‌فر، شهرام (1390)، شهر و روستا در سده‌های میانه تاریخ ایران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مقاله‌:
آرامجو، علی (1402)، «ظهور یک طریقت: بهاءالدین نقشبند و سنت خواجگان»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، 56 (2)، 156-178.
امیرخانی، باقر (1339)، «تجزیه و تحلیل از صفوةالصفا توسط پروفسور بازل نیکیتین»، نشریه زبان و ادب‌فارسی (دانشگاه تبریز)، شماره 55، 273-287.
پناهی،عباس(1393)، «تأثیر مبانی فکری و عقیدتی شیخ زاهد گیلانی بر طریقت صفویه از منظر گزارش‌های درویش ابن‌بزّاز توکلی»، تاریخ‌نامۀ ایران بعد از اسلام، سال پنجم، شمارۀ نهم، 25-45.
حسینی، سید محمد و علیآقانوری (1394)، «همگونی تصوف با تشیع و کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن در مازندران (760-795 ه.ق)»، شیعه پژوهی، سال اول، شماره 3، 117-140.
خسروبیگی، هوشنگ ویزدانفرخی (1388)، «بررسی تعامل گروه‌های پیشه‌وری با طریقت شیخ صفی‌الدین اردبیلی بر اساس مندرجات صفوةالصفا»، پیک نور، شماره 26، 16-45.
صبوری‌فر، فرهاد و جمال لطفی (1394)، «بررسی تاریخی فرقه حروفیه»، خردنامه، شماره15، 55-76.
غفوری، محمد (1399)، «بازتاب مناسبات میان صوفیان و دولت ایلخانی در صفوةالصفای ابن‌بزّاز»، تاریخ و تمدّن اسلامی، سال 16، شماره 33، 59-91.
مایل هروی، نجیب(1376)، «میزان تغییر و تبدیل صفوةالصفا»، مجله گلچرخ، آذر 76، شماره 17، 32-35.
محمدی، ذکرالله و محسن سلطانی (1397)، «سیر تصوف در عصر مغول»، مطالعات ایرانشناسی، شماره 11، 1-15.
یوسف‌جمالی، محمد‌کریم و عباس پناهی(1386)، «شیخ زاهد گیلانی و تآثیرش بر شیخ صفی‌الدین اردبیلی»، مسکویه دانشگاه آزاد ری، شماره 7، 233-257.
منابع انگلیسی:
McEvedy, C., & Jones, R. (1978). Atlas of world population history. Penguin Books. Retrieved from https://dmo.econ.msu.ru/Teaching/Histpop/Reading/Atlas%20of%20World%20Pop%20History%20McEvedy&Jones1.pdf
Minorsky. V. A. (1957), A Mongol Decree of 70/1320 to the Family of Shaykh Zahid, in B.S.O.A. Vol.20, London.
Potter, L. G. (1994). Sufis and Sultans in Post-Mongol Iran. Iranian Studies, 27(1-4), 77-102. https://doi.org/10.1080/00210869408701827
Savory, Roger (1997), Ebn Bazzaz, Encyclopedia, London and New York, Bibliotheca Persica Press vol: VIII, p:8.
Smith, J. M., Jr. (1975). Mongol manpower and Persian population. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 18(3), 271-299.
دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 29
بهار و تابستان 1404
آبان 1404

  • تاریخ دریافت 11 خرداد 1404
  • تاریخ بازنگری 21 مرداد 1404
  • تاریخ پذیرش 21 مرداد 1404