Document Type : Research Article

Authors

1 Assistant professor of History Department/ Shahid Beheshti University

2 Assistant professor of History and Civilization of Islamic Nations Department/, Shahid Beheshti University,

Abstract

Laughter is a human action which has various meanings, referents and expressive and practical forms in different socio-cultural systems. The meaning of laughter was conceptualized in the literary framework of satire and gained a particular mode of expression in the socio-cultural aspect of the Islamic society during the middle ages. The survey of the fundamentals and transformations of this semantic system in the literary culture of satire can pave the way for a deeper understanding of the socio-cultural condition of the Islamic society. In this regard, the process of meaning construction and systematic conceptualization of meanings as well as referents and topics of this genre within the historical and socio-cultural context of historical texts will be considered as the main problem of this research. The main question in this article is how was the process of satire, which contributed to human, cultural and social actions of laughter in the historical context of Islamic Iran, represented as humor, burlesque, satire, and witticism? The findings of this study revealed that satiric literature, regarded as critical witticism, did not have any certain place within the history of Persian literature.  It chiefly included similar inter-individual concepts and referents which inclined towards laughing and causing laughter. However, over six centuries, this genre moved from its Arabic inter-individual and inner group form to social witticism  in novel multicultural and multi ethnic Islamic communities experiencing the complicated historical, socio-cultural and political contexts of the Islamic society in Iran.

Keywords

قرآن کریم.
ابن اثیر، علی بن محمد(1965م)، الکامل فی التاریخ ، ج10، بیروت: دارصادر.
ابن بکار، زبیر(1374ش/1416ق)، أخبارالموفقیات، مصحح: سامی مکی‌العانی، قم: شریف رضی.
ابن جوزی، ابوالفرج(1381)، تلبیس ابلیس، ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ابن حلاق، وائل (1386)، تاریخ تئوری های حقوقی اسلامی: مقدمه ای بر اصول فقه سنی، ترجمه: محمد راسخ، تهران: نشرنی.
ابن حمدون، بهاالدین(1996م)،  التذکره الحمدونیه، مصحح: احسان عباس و بسکر عباس، بیروت : دارصادر.
ابن عربی، محمد بن علی ( 1422ق/2001م)، محاضره الابرار و مسامره الاخیار، مصحح: محمد عبدالکریم النمری، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن قتیبه، ابومحمد (1998م/1418ق)، عیون الاخبار، مصحح: یوسف علی طویل، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن منظور، جمال الدین(1925م)، لسان العرب، چاپ علی شیری، بیروت: دارالاحیاءالتراث العربی.
 ابن  ­ندیم (1422ق/2002م)،  الفهرست، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ دوم.
 
   اسدی، زهرا (1387)، «نگاه تطبیقی به طنز و طنزپردازی در ادبیات ایران وعرب»، ادبیات و زبان­ها: مطالعات ادبیات تطبیقی، ش:6.
  اسماعیل­زادگان، میثم (پاییز و زمستان 87)، «چیستی طنز و کارکردهای اسلامی آن»، علوم اجتماعی: دین و   ارتباطات، ، ش:34.
  اصغری، حسن (اسفند و فروردین 83-84)، «طنز و فکاهی»، هنر و معماری: کلک، ش 153.
اصفهانی، ابوالفرج (1415ق/1994م)، الاغانی، بیروت: دارالاحیاءتراث الادبی.
اصلانی، محمد رضا(1385)، فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز، تهران: کاروان.
اقبال آشتیانی، عباس(1382)، شرح حال عبدالله بن مقفع، به اهتمام: عبدالکریم جربزه دار، تهران: اساطیر.
انوری، اوحدالدین (1337)، دیوان، مقدمه: سعید نفیسی، تهران: پیروز.
ایزوتسو، توشی هیکو(1380)، مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ترجمه: زهراپورسینا، تهران: نشر سروش.
آذرنوش، آذرتاش(1385)، چالش میان فارسی و عربی ، تهران: نشر نی.
       آرین پور، یحیی(1372)، از صبا تا نیما، تهران: زوار.
باخرزی، علی بن حسن(1993/1414م)، دمیه القصر و خریده العصر، محقق:محمد تونجی، بیروت:دارالجیل.
بغدادی، ابوجعفرمحمدبن حبیب(1422ق)، أسماء المغتالین من الأشراف فی الجاهلیه و الإسلام، محقق: سیدحسن­کسروی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
بنداری اصفهانی، فتح بن علی(2536ش)، تاریخ سلسله سلجوقی ، ترجمه: محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بولت، ریچارد( 1364)، گروش به اسلام در قرون میانه، ترجمه: محمد حسین وقار، تهران: نشر تاریخ ایران.
بهار، محمد تقی (1349)، سبک شناسی(تاریخ تطور نثر فارسی)، تهران: امیرکبیر.
بیهقی، ابوالفضل( 1374)، تاریخ بیهقی، مصحح: خلیل خطیب رهبر،تهران: مهتاب.
تنوخی، محسن بن علی(1975م)، الفرج بعد الشده ، مصحح:عبود الشالجی، بیروت: دارصادر.
توحیدی، ابوحیان(1992م/1412ق)، اخلاق الوزیرین، مصحح: محمد بن تاویت الطنجی، بیروت: دارصادر.
ثعالبی، ابومنصور(1420ق)، یتیمه الدهر فی محاسن اهل العصر، محقق: مفید محمد قمیحه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
جوادی، حسن(1382)، تاریخ طنز درادبیات فارسی، تهران:کاروان .
حلبی، علی اصغر( 1364)، مقدمه یی بر طنز و شوخ طبعی در ایران، تهران: پیک. 
حموی، یاقوت(1993م)، معجم الادبا، محقق: احسان عباس، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
خاقانی،بدیل بن علی(2537 ش)، دیوان، مصحح: علی عبدالرسولی، تهران: چاپخانه مروی.
داد، سیما (1375ش)، فرهنگ اصطلاحات ادبی (واژه نامه مفاهیم و اصطلاحات فارسی و اروپایی)، تهران: مروارید.
دنیل، آلتون(1367)، تاریخ سیاسی اجتماعی خراسان در زمان حکومت عباسیان، ترجمه: رجب نیا، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
دوفوشه کور، شارل – هنری(1377)، اخلاقیات، مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سده سوم تا سده هفتم هجری، ترجمه علی امیرمعزی و عبدالمحمد روح بخشان، تهران، نشر مرکز نشر دانشگاهی.
 ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا(1384)، «جاحظ» ، ج9، تهران: دانشنامه جهان اسلام.
رادفر، ابدالقاسم(1368)، فرهنگ بلاغی-ادبی، تهران: اطلاعات.
روزنتال، فرانتس (1385)، میراث کلاسیک، مترجم: علیرضا پلاسید، تهران: طهوری.
روزنتال، فرانتس(1392)، علم پیروزمند، مترجم: علیرضاپلاسید، تهران: گستره.
زرقانی، مهدی(1388)، تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی: دگردیسی و تطور ژانرها تا میانه سده پنجم ، تهران:سخن.
زرین­کوب، عبدالحسین(1375)، از گذشته ادبی ، چاپ اول، تهران: انتشارات بین المللی الهدی.
زرین­کوب، عبدالحسین(بی­تا)،  «سرود اهل بخارا»، مجله یغما، سال 11، ش 7.
زیدان، جرجی(1345)، تاریخ تمدن اسلام ، ترجمه: علی جواهر کلام، تهران: امیرکبیر.
سجادی، صادق(1385ش)، تاریخ برمکیان ، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.
سنایی، ابوالمجد مجدود(1336)، دیوان ، به کوشش: مظاهر مصفّا، تهران: امیرکبیر.
سوزنی (1338)، دیوان اشعار، قصاید، مصحح: ناصرالدین شاه حسینی، تهران: امیرکبیر.
شهیدی، سید جعفر(1386)، «تطور مدیحه سرایی در ادبیات فارسی»، گذشته و آینده فرهنگ و ادب ایران، ش 11و12.
شفیعی کدکنی، محمدرضا(1384)، «طنز حافظ»، مجله حافظ، شماره 19.
شمیسا، سیروس (1370)، انواع ادبی، تهران: باغ آینه.
صابی، محمد بن هلال(1387ق/1967م)، الهفوات النادره، چاپ اول، دمشق: مطبوعات مجمع اللغه العربیه.
صدیقی، غلامحسین(1378)، جنبش‏های دینی ایرانی در دو قرن اول هجری، تهران، پاژنگ.
صفا، ذبیح الله(1380)، تاریخ ادبیات در ایران ، چاپ 16، تهران: فردوس.
ضیف، شوقی(2004)، تاریخ الادب العربی، چاپ16، بیروت: دارالمعارف.
طبری، محمدبن جریر(1387ق)، تاریخ الامم و الملوک، محقق: محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت: روائع التراث العربی،.
عطارنیشابوری، فریدالدین(1345)، دیوان اشعار، مصحح: تقی تفضلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
عطارنیشابوری، فریدالدین(1390)، تذکره الاولیاء ، مصحح: محمد استعلامی، چاپ22، تهران: زوّار.
فاخوری، حنا(1383)، تاریخ ادبیات زبان عربی ، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، چاپ ششم، تهران: توس.
فتوحی، محمود(1387)، نظریه تاریخ ادبیات با بررسی انتقادی تاریخ ادبیات نگاری در ایران ، تهران، نشر سخن
فراگنر، برت (1394)، فارسی زبانی(قلمرو، هویت و رابطه زبانی در تاریخ آسیا، مترجم: سعید فیروزآبادی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
فرای، ریچارد( 1358)، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه: مسعود رجب نیا، تهران: سروش.
قوام، ابوالقاسم و نیما تجبر (1388)، «واژة طنز چگونه و از چه زمانی اصطلاح شد؟»، مجله علمی پژوهشی تاریخ ادبیات دانشگاه شهید بهشتی، پاییز 1388، شماره 62.
قیروانی، ابراهیم بن علی­الحصری (1993م/1419ق)، زهرالاداب­و ثمرالالباب، مصحح: یوسف­­علی­طویل، بیروت: دارالکتب العلیمه.
کرمر، جوئل(1375)، احیای فرهنگی در عهد آل بویه، ترجمه: حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کرمی، بیژن (زمستان1385)، «نگاهی به علل گسترش طنز در قرن 4هجری»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش180.
کلبی، هشام (1998م/1419ق)، مثالب العرب، محقق: نجاح الطائی، بیروت: دارالهدی.
گردیزی، عبدالحی(1363)، زین الاخبار، محقق: عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
گرشاسب چوکسی، جمشید(1381)، ستیز و سازش: زرتشتیان مغلوب و مسلمانان غالب در جامعه ایران نخستین سده های اسلامی، ترجمه: نادر میرسعیدی، تهران: ققنوس.
گلدزیهر، ایگناس(1383)، گرایش های تفسیری در میان مسلمانان، ترجمه: ناصر طباطبایی، تهران: ققنوس.
گوتاس، دیمیتری (بی­تا)، تفکر یونانی-فرهنگ عربی: نهضت ترجمه کتاب های یونانی به عربی در بغداد و جامعه آغازین عباسی(قرن 2-4، 8-10)، ترجمه: محمد سعید حنایی کاشانی، تهران: نشر مرکز دانشگاهی.
گیب، هامیلتون الکساندر راسین(1362)، در آمدی بر ادبیات عرب، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.
لاپیدوس، ایرا.م (1381)، تاریخ جوامع اسلامی، ترجمه: علی بختیاری زاده، تهران: اطلاعات.
لمبارد، موریس(1391)، جغرافیای تاریخی جهان اسلام در چهار قرن نخستین، ترجمه: عبدالله ناصری و سمیه طباطبایی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
عبدالجلیل، ج . م( 1363)، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه: آذرتاش آذرنوش، تهران، امیرکبیر.
متحده، روی(1389)، اوضاع اجتماعی در دوره آل بویه، ترجمه: مصباحی و یحیایی، مشهد: نشر آبی.
متز، آدام (1364)؛ تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا قراگوزلو، تهران، امیرکبیر.
محجوب، محمدجعفر(بی­تا)، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران: فردوس و جام.
مدرسی، فاطمه (1390)، فرهنگ توصیفی نقد ونظریه های ادبی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مقدسی، محمد بن احمد(1411ق)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم ، قاهره: مکتبه المدبولی.
ممتحن، حسینعلی(1370)، نهضت شهوبیه جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی، تهران: شرکت سهامی ­کتابهای جیبی.
ناصرخسرو(1365)، دیوان، مصحح:مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
نخجوانی، هندوشاه(1375)، تجارب السلف، به اهتمام:عباس اقبال و توفیق سبحانی، تهران: کتابخانه طهوری.
نظام الملک(1378)، سیر الملوک/ سیاست نامه، مصحح: هیوبرت دارک، تهران:انتشارات علمی و فرهنگی.
نظامی گنجوی، جمال­الدین(1387)، لیلی و مجنون، مصحح: بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.
واده، ژان کلود (1372)، حدیث عشق در شرق از سده اول تا سده پنجم هجری، ترجمه جواد حدیدی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
وشاء، ابوطیب محمد بن احمد بن اسحاق( 1986ق/1407م)، المُوَشّی، مصحح: فهمی سعد، چاپ اول، بیروت: عالم الکتب.
هاوتینگ، جرالد(1389)، امویان نخستین دودمان حکومتگر در اسلام، ترجمه: عیسی عبدی، تهران: امیرکبیر.
هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1382)، کشف المحجوب، مصحح: ژوکوفسکی، چاپ نهم، مقدمه: قاسم انصاری، تهران: طهوری.
هیو، کندی(1380)، «زندگی عقلانی در چهار سده نخستین اسلامی»، مهدی محسن «سنت عقلانی در اسلام»، ترجمه: فریدون بدره ای، تهران: نشر فروزان روز.
یارشاطر، احسان(1381)، حضور ایرانیان در جهان اسلام در ریچارد هوانسیان و جورج صباغ، ترجمه: فریدون بدره ای، تهران: نشر مرکز باستان شناسی اسلام و ایران.
Bruijn, J.T.P de, Encyclopedia of Iranica, s.v:Humor.
Bausani, Encyclopedia of Islam,(1986), v:III, s.v: Hidja.
Mubben, Haris (2008),  Humer and Comedy in Arabic Literature , Al-Hilimat, volum28, pp19 & 23.
Rosental, Frants (2011), Humor in early of Islam, introduction by: Geert Jan van Gelder, Leiden, Boston.