نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار باستان‌شناسی/ دانشگاه تربیت مدرس
2 دکتری باستان‌شناسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، گروه پژوهشی باستان‌کاوی تیسافرن
چکیده
اسب جایگاهی بس ارزنده و نقش بسیار پررنگی در میان تیره‌های هندی‌ایرانی داشته است. این جایگاه ارزندۀ اسب در متن‌های دینی هندیان و ایرانیان یعنی وداها و اوستا بازتاب و نمود چشمگیری داشته است. این بازتاب را در متن‌های کهن همچون ریگ‌ودا و نیز یشت‌های کهن می‌توان دید. افزون بر این، در میان سکاها نیز اسب اهمیت فراوانی داشته چنانکه سکاها با خاکسپاری‌های پر زرق و برقِ درگذشتگان خود همراه با اسب‌های سپندشان چه در نزد مردمان دورۀ باستان و چه در نزد پژوهشگران امروزی نام و آوازه‌ای سخت پیدا کرده‌اند. این پژوهش به این پرسش و مسئله می‌پردازد که چه عامل‌هایی باعث شده است که اسب در متن‌های دینی هندی‌ایرانیان جایگاه سپندی پیدا کند؟ نتایج این پژوهش برپایۀ نظریۀ ماتریالیسم فرهنگی ماروین هریس نشان می‌دهد که اسب در آغاز به دلایل اقتصادی وجهی سپند پیدا کرده و در متن‌های آیینی مهم جلوه می‌کند چنانکه این ارجمندی در یافته‌های باستان‌شناسی محوطه‌های گوناگون نیز بازتاب یافته است. بااین‌حال اسب رفته رفته نقش آیینی خود را از دست می‌دهد چنانکه اشاره به اسب در متن‌های متأخر پهلوی رنگ می‌بازد و چندان جلوه‌گری نمی‌کند و صرفاً نقش جنگاورانۀ آن مهم جلوه می‌کند. داده‌های این پژوهش به روش اسنادی تهیه شده و با رویکردی تفسیرگرایانه به تحلیل این موضوع می‌پردازد.
کلیدواژه‌ها
آذری، شهلا (1386)، ارتشتار، در دانشنامه ایران. جلد ۲. تهران: بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی: ۲۵۵.
آنتونی، دیوید، دابلیو (1395)، هندواروپاییان، نقش اسب و چرخ در گسترش زبان‌های هندواروپایی، ترجمۀ خشایار بهاری، تهران، فرزان روز.
استرابو (1382)، جغرافیا (سرزمین‌های زیر فرمان هخامنشیان)، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران: بنیاد موقوفات افشار.
بویس، مری (1386)، زرتشتیان، باورها و آداب دینی آنها، ترجمه عسکر بهرامی، تهران: انتشارات ققنوس.
بهار، مهرداد (1386)، دربارۀ اساطیر ایران، در جستاری در فرهنگ ایران، تهران، نشر اسطوره: 13-83.
بیوار، ا، د، ه (1387)، تاریخ سیاسی ایران در دورۀ اشکانی، تاریخ ایران، از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان (جلد سوم، قسمت اول)، گردآورنده: احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، 193-200.
پورداود، ابراهیم (1384)، گاتها کهن‌ترین بخش اوستا، تهران: انتشارات اساطیر
پورداود، ابراهیم (1386)، فرهنگ ایران باستان، تهران: چاپ دوم، اساطیر.
حاکمی، علی (1396)، کاوش‌های باستان‌شناسی رودبار گیلان، 1343 تا 1347 هجری خورشیدی، به‌کوشش شاهین آریامنش، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
دوستخواه، جلیل (1375)، اوستا: کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایران، گردآوری و پژوهش، دو جلد، تهران: مروارید.
رضالو، رضا و یحیی آیرملو (1393)، آیین تدفین اسب در میان اقوام سکایی، مطالعۀ موردی گورستان خرم‌آباد مشگین‌شهر، جامعه‌شناسی تاریخی، پاییز و زمستان 1393: دورۀ 6، شمارۀ 3: 113-144.
رضالو، رضا و یحیی آیرملو (1394)، شواهد باستان‌شناختی جدید از حضور تاریخی اقوام سکایی در ایران، فصلنامۀ پژوهش‌های تاریخی، زمستان 1394، شمارۀ 28: 17-32.
سرکاراتی، بهمن (1393)، رستم، یک شخصیت تاریخی یا اسطوره‌ای؟ در سایه‌های شکارشده، چاپ دوم، تهران، طهوری: 27-50.
شایست ناشایست (1390). ترجمه و پژوهش: کتایون مزداپور، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
صفا، ذبیح‌الله (1389)، حماسه‌سرایی در ایران، چاپ نهم، تهران، امیرکبیر.
فرای، ریچارد نلسون (1386). تاریخ باستانی ایران، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی
فردوسی، ابوالقاسم (1361)، شاهنامه، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی.
فرنبغ دادگی (1380)، بندهش، گزارنده بهار، مهرداد، تهران: انتشارات توس، چاپ دوم.
فکوهی، ناصر (1392)، تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌شناسی، تهران: نشر نی، چاپ هشتم.
قریب، بدرالزمان (1392الف)، رستم در روایات سغدی، در مطالعات سغدی، به کوشش محمد شکری فومشی، چاپ دوم، تهران، طهوری: 167-173.
قریب، بدرالزمان (1392ب)، پژوهشی پیرامون روایت سغدی رستم (با ترجمه متن، آوانوشت، تحلیل سبک و ویژگی‌های دستوری)، در مطالعات سغدی، به کوشش محمد شکری فومشی، چاپ دوم، تهران، طهوری: 175-198.
کریستن‌سن، آرتور (1336)، کیانیان، ترجمۀ ذبیح‌الله صفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کریستن‌سن، آرتور (1345)، مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمۀ ذبیح‌الله صفا، تهران، دانشگاه تهران.
کویاجی، جهانگیر کوورجی (1388)، رستم در افسانه و تاریخ، در بنیادهای اسطوره و حماسۀ ایران، گزارش و ویرایش: جلیل دوستخواه، چاپ سوم، تهران، آگه: 207-218.
لطیف‌پور، صبا (1394)، مراسم قربانی نزد هندی اروپاییان، هندیان و ایرانیان، ویژه‌نامه نامه فرهنگستان (شبه قاره)، پاییز و زمستان 1394 شماره 5: 53-77.
مینوی خرد (1354)، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
هُرن، پاول و هاینریش هوبشمان (1394). فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی، مترجم متن و مؤلف شواهد فارسی و پهلوی: جلال خالقی مطلق، تهران، انتشارات مهرافروز.
هرودت (1340)، تاریخ، جلد چهارم، ترجمه با مقدمه و توضیحات و حوای: هادی هدایتی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
هینتس، والتر (1390)، داریوش و ایرانیان، ترجمه پرویز رجبی، تهران: نشر ماهی.
Arrian, Anabasis of Alexander, vol. II, Leob Classical Library.
Artamonov, M (1966), Sokrovishcha Skifskikh Kuganov Sobranii Gosudarstvennogo Ermitazha-Pragu-Lenin grad from Great SovietEncycolopedia, Vol.29, 1982.
Aryamanesh, Shahin & Mousavi, Seyed Mehdi, in press, Archaeological Evidence of Scythian Presence in Iran’s Gilan Province.
Charleen, Gaunitz1, Antoine Fages, Kristian Hanghøj, Anders Albrechtsen, Naveed Khan, Mikkel Schubert, Andaine Seguin-Orlando, Ivy J. Owens, Sabine Felkel, Olivier Bignon-Lau, Peter de Barros Damgaard, Alissa Mittnik, Azadeh F. Mohaseb, Hossein Davoudi, Saleh Alquraishi, Ahmed H. Alfarhan, Khaled A. S. Al-Rasheid, Eric Crubézy, Norbert Benecke, Sandra Olsen, Dorcas Brown, David Anthony, Ken Massy, Vladimir Pitulko, Aleksei Kasparov, Gottfried Brem, Michael Hofreite, Gulmira Mukhtarova, Nurbol Baimukhanov, Lembi Lõugas, Vedat Onar, Philipp W. Stockhammer, Johannes Krause, Bazartseren Boldgiv, Sainbileg Undrakhbold, Diimaajav Erdenebaatar, Sébastien Lepetz, Marjan Mashkour, Arne Ludwig, Barbara Wallner, Victor Merz, Ilja Merz, Viktor Zaibert, Eske Willerslev, Pablo Librado, Alan K. Outram, Ludovic Orlando (2018), Ancient genomes revisit the ancestry of domestic and Przewalski’s horses, Science, Vol 360, Issue 6384: 1-13.
Chugunov, K. V (2017), Early Nomads of Central Asia and Southern Siberia, in Scythians Warriors of Anciebt Siberia, edited by St John Simpson and Scetlana Pankova, Thames & Hadson: 72-87.
Chugunov, K. V., Rjabkova, T. V. & Simpson, St J (2017), Mounted Warriors, in Scythians Warriors of Anciebt Siberia, edited by St John Simpson and Scetlana Pankova, Thames & Hadson: 194-255.
David W. Anthony (1991), The Archaeology of Indo-European Origins. Journal of Indo-European Studies 19/3-4(1991): 193-221.
Gershevitch, I (1985), The Avestan Hymn to Mithra, with an introduction translation and commentary by Ilya Gershevitch, 1st Edition, Cambridge University Press.
Grenet, Frantz (2015), Zoroastrianism in Central Asia, in The Wiley Blackwell Companion to Zoroastrianism, Edited by Michael Stausberg and Yuhan Sohrab‐Dinshaw Vevaina with the assistance of Anna Tessmann, Wiley Blackwell, Pp: 129-146.
Harris, M (1968), The Rise of Anthropological Theory, Thomas Y. Crowell Company.
Harris, M (1974), Cows, Pigs, Wars, and Witches: The Riddles of Culture, Random House.
Harris, M (1978), Cannibals and Kings: Origins of Cultures, Vintage.
Harris, M (1978), India's Sacred Cow, Human Nature, 1 (2): 28–36.
Ions, Veronica (1973), Indian Mythology, London, Paul Hamlyn.
Outram, A.K. Stear, N.A, Bendrey, R., Olsen, S., Kasparov, A., Zaibert, V., Thorpe, N. and Evershed, R.P (2009), The Earliest Horse Harnessing and Milking, Science. 323(5919): 1332–1335.
Lamberg-Karlovsky. C. C (2002), “Archaeology and Language The Indo-Iranians”, Current Anthropology, Volume 43, Number I, February 2002, 63-88.
Mallory, J. P (1990), In search of the Indo-Europeans: Language, Archeology and Myth, London.
Minns, E.H (2003), “Scythians”, in J. Hastings (ed), Encycolopedia ofReligion Aaand Eethics, London & New York: T&T Clark.
Murphy, E.J (2000), Mummification and Boby Processing: Evidence from the Iron Age in southern Siberia, in kurgans, Ritual sites, andSettlements: Eurasian Bronz and Iron Age, Jeannine Davis-Kirnbel et al (eds), Oxford: Archeopress, pp.279-292.
Radhakrishnan, S. (1948), Indian Philosophy, 2 Vols, London: George Allen & Unwin Ltd.
Rostovtzeff, M. & Hon. D. Lilt (1969), Iranians & Greeks in South Russia, New York: Russell & Russell.
Rudenko, Sergei I (1970), Frozen Tombs of Siberia, the Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen, translated and with a preface by M. W. Thompson, University of California Press, Berkeley and Los Angeles.
Sarianidi, V. I (1998a), Myths of ancient Bactria and Margiana on its seals and amulets. Moscow: Pentagraphic Ltd.
Sarianidi, V. I (1998b), Margiana and Protozoroastrianism. Athens: Kapon Editions.
Sinha, S. N. and N. K. Basu (1992), The History of Marriage and prostitution (Vedas to Vatsyayana), New Delhi.
Shapur Shahbazi, Alireza (1987), Asb I. in pre-Islamic Iran, Encyclopaedia Iranica, vol. II, 1987, p. 725.
Skjærvø, Prods Oktor (2008), The Horse in Indo-Iranian Mythology, Journal of the American Oriental Society, 128.2: 295-302.
Tairov, A. D., & S G. Botalov (1988), Kurgan u sela Varna. In Zdanobich, G. (ed.) Problemy arkheologiyi Uralo-Kazakhestskikh stepi, Chelyabinsk: 100-125.
The Rigveda, The Earliest Religious Poetry of India (2014), Translated by Stephanie W. Jamison and Joel P. Brereton, 3 Vols, Published in the United States of America by Oxford University Press.
Witzel, Michael (1997), The development of the Vedic canon and its schools: the social and political milieu, in Inside the Texts, Beyond the Texts. New Approaches to the Study of the Vedas, ed. M. Witzel, Harvard Oriental Studies, Opera Minora, vol. 2, Cambridge 1997: 257-348.
)