نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشیار گروه تاریخ/ دانشگاه شهید چمران اهواز
چکیده
افسانة مشهور مرگ یزدگرد یکم (399-420 م) آشکارا ساخته و پرداختۀ بزرگان و موبدان زردشتیِ دورۀ ساسانیان بود که با ترجمة خدای‌نامه و با کمک تاریخ‌نویسان عرب و ایرانی روزگار اسلامی بر آن آگاهی یافتند. طبق اجزای داستان مزبور مردم مرگ یزدگرد را خواست خداوند و اسب را فرشتة خداوند برای کشتن یزدگرد و برای رهانیدن آن‌ها از بیدادگری‌های وی دانستند. پرسش این است که چرا در دورۀ ساسانیان چنین داستانی دربارۀ مرگ یزدگرد یکم ساخته شده و کارکرد آن چه بوده است؟ تاکنون پژوهندگان تاریخ ساسانیان ناخشنودی موبدان و بزرگان زردشتی از سیاست‌های بردباری دینی یزدگرد یکم با مسیحیان و یهودیان را سبب قتل و برساختن داستان مرگ او دانسته‌اند. در این پژوهش نشان خواهیم داد که یزدگرد یکم بر اثر بیماری مرده است و سپس بزرگان و موبدان کینه‌جو، در کوشش برای نابودی یاد یزدگرد، مرگ او را در چهارچوب افسانه و هم‌چون پادافرهی ایزدی و شایستۀ پادشاهی بزه‌گر بازگو کرده‌اند.
کلیدواژه‌ها
ابن بلخی (1374). فارس‌نامۀ ابن بلخی، بر اساس متن مصحح لسترنج و نیکلسون، توضیح و تحشیه از منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
آسموسن، ی. پ. (1377). «مسیحیان در ایران»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی، جلد 3/ قسمت 2، پژوهش دانشگاه کمبریج، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
اصفهانی، حمزه بن حسن (1346). تاریخ پیامبران و شاهان (سنی الملوک الارض و الانبیاء)، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
انزابی‌نژاد، رضا و یحیی کلانتری (به کوشش) (1373). تجاربُ الاُمم فی اخبار ملوک العرب و العجم، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
آیدنلو، سجاد (1386). «اسب دریایی در داستان‌های پهلوانی»، از اسطوره تا حماسه (هفت گفتار در شاهنامه‌پژوهی)، تهران: سخن.
بروسیوس، ماریا (1388). ایران باستان، ترجمۀ عیسی عبدی، تهران: ماهی.
بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (1385). تاریخ بلعمی، به تصحیح محمدتقی بهار، به کوشش محمد پروین گنابادی، تهران: زوار.
بهار، محمدتقی (به تصحیح) (1383). مجمل التواریخ و القصص، تهران: دنیای کتاب.
بهار، مهرداد (مترجم) (1369). بندهشن، تهران: توس.
بهزادی، رقیه (مترجم) (1368). بندهشن هندی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بویس، مری (1381). زردشتیان؛ باورها و آداب دینی آن‌ها، ترجمۀ عسکر بهرامی، تهران: ققنوس.
بیرونی، ابوریحان (1363). آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
پورداود، ابراهیم (1356). یشت‌ها، ج 2، به کوشش بهرام فره‌وشی، تهران: دانشگاه تهران.
ثعالبی مرغنی، حسین بن محمد (1372). شاهنامۀ کُهن: پارسی تاریخ غُرر السیر، ترجمۀ محمد روحانی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (1386). تاج، آیین کشورداری در ایران و اسلام، ترجمۀ حبیب‌اله نوبخت، تهران: آشیانۀ کتاب.
جلیلیان، شهرام (مترجم) (1388). شهرستان‌های ایرانشهر با آوانویسی، ترجمۀ فارسی و یادداشت‌ها از تورج دریایی، تهران: توس.
جهان‌پور، فاطمه (1386). «بررسی ریشه‌شناختی نام «چشمة سو» (چشمة سبز)»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد (علمی ـ پژوهشی)، ش 156.
حسینی قمی، قاضی احمد بن شرف‌الدین الحسین (1363). خلاصه التواریخ، به تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
خواجه نظام‌الملک، حسن بن علی (1358). سیاست‌نامه، به کوشش جعفر شعار، تهران: کتاب‌های جیبی.
خوارزمی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن یوسف کاتب (1347). ترجمۀ مَفاتیح العُلُوم، ترجمۀ حسین خدیو جم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
خورنی، موسی (1380). تاریخ ارمنیان، ترجمۀ ادیک باغداساریان (ا. گرمانیک)، تهران: ادیک باغداساریان.
دریایی، تورج (1383). شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
دزفولیان، کاظم (1387). اعلام جغرافیایی در متون ادب فارسی تا پایان قرن هشتم، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
دوشن‌گیمن، ژاک (1377). «دین زرتشت»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی، جلد 3/ قسمت 2، پژوهش دانشگاه کمبریج، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1381). اخبار الطوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
راشدمحصل، محمدتقی (1366). گزیده‌های زادسپرم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1373). تاریخ مردم ایران (1)؛ ایران قبل از اسلام، تهران: امیرکبیر.
زمردیان، محمدجعفر (1382). «نگرشی بر چشمه‌ها و دریاچه‌های پیرامونی مشهد از دیدگاه اکوتوریسم»، جغرافیا و توسعة ناحیه‌ای، س 1، ش 2، پاییز و زمستان.
زمردیان، محمدجعفر (1383). «دریاچة چشمة سبز گلمکان»، جغرافیا و توسعة ناحیه‌ای، ش 3، پاییز و زمستان.
سیدی، مهدی (1385). «چشمة سبز توس»، شاهنامه‌پژوهی، ج 1، با نظارت محمدرضا راشدمحصل، مشهد: فرهنگ‌سرای فردوسی.
شاپور شهبازی، علیرضا (1389). تاریخ ساسانیان: ترجمۀ بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسۀ آن با تاریخ بلعمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شیپمان، کلاوس (1384). مبانی تاریخ ساسانیان، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
صادقی، علی‌اشرف (1382). «محل آذر برزین مهر»، نامة ایران باستان، مجلة بین‌المللی مطالعات ایرانی، س 3، ش 2، پاییز و زمستان.
طبری، محمد بن جریر (1352). تاریخ طبری یا تاریخ الرُسُل و المُلُوک، ج 2، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
فرای، ریچارد نلسون (1382). تاریخ باستانی ایران، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: علمی و فرهنگی.
فرای، ریچارد نلسون (1373). «تاریخ سیاسی ایران در دورة ساسانیان»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی، جلد 3/ قسمت 1، پژوهش دانشگاه کمبریج، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمة حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار، دفتر ششم، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
کریستن‌سن، آرتور امانوئل (1374). ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
گردیزی، عبدالحی الضحاک ابن محمود (1347). زین الأخبار، به مقابله و تصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
گیرشمن، رمان (1374). ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمد معین، تهران: علمی و فرهنگی.
مستوفی، حمدالله (1362). نزهة القلوب، به تصحیح گای لسترنج، تهران: دنیای کتاب.
مسعودی، علی بن حسین (1365). التنبیه و الاشراف، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
مسعودی، علی بن حسین (1382). مروجُ الذَهَب و معادن الجوهر، ج 1، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
مشکور، محمدجواد (1367). تاریخ سیاسی ساسانیان، ج 1، تهران: دنیای کتاب.
مقدسی، مطهر بن طاهر (1349). آفرینش و تاریخ، ج 3، ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
میرخواند، محمد بن خاوند شاه بن محمود (1338). تاریخ روضه الصفا، ج 1، به تصحیح عباس پرویز، تهران: خیام.
میلر، ویلیام مک‌الوی (1382). تاریخ کلیسای قدیم در امپراتوری روم و ایران، ترجمۀ علی نخستین، تهران: اساطیر.
نتصر، آمنون (1351). «شاهان ساسانی در تلمود؛ شاپور اول، شاپور دوم، و یزدگرد اول»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی (یادنامۀ سعید نفیسی)، س 19، ش 1-2، شمارة پیاپی 78.
نفیسی، سعید (1383). مسیحیت در ایران تا صدر اسلام، تهران: اساطیر.
نولدکه، تئودور (1378). تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب خویی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نیوسنر، ج. (1377). «یهودیان در ایران»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی، جلد 3/ قسمت 2، پژوهش دانشگاه کمبریج، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
همدانی، محمد بن محمود (1375). عجایب‌نامه، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، ویرایش جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز.
وینتر، انگلبرت و بئاته دیگناس (1386). روم و ایران دو قدرت جهانی در کشاکش و هم‌زیستی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
یارشاطر، احسان (1373). «پیش‌گفتار»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی، جلد 3/ قسمت 1، پژوهش دانشگاه کمبریج، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (1366). تاریخ یعقوبی، ج 1، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
Boyce, M. (1985). “Adur Burzen Mihr”, Encyclopaedia Iranica, Ehsan Yarshater (ed.), London: Routledge & Kegan Paul, Vol. I.
Cameron, A. (1969-1970). “Agathias on the Sassanians”, Dumberton Oaks Papers, Vol. 23.
Cameron, A. (1993). The Later Roman Empire, London: Harvard University Press.
Greatrex, Geoffrey and Jonathan Bardill (1976). “Antiochus the Praepositus: A Persian Eunuch at the Court of Theodosius II”, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 50.
McDonough, Scott (2008). “A Second Constantine? The Sasanian King Yazdgard in Christian History and Historiogralhy”, Journal of Late Antiquity, Vol. 1.
Procopios of Caesarea (1954). History of the Wars, With an English trans. H. B. Dewing, London and Cambridge: Loeb Classics Library.
Shapur Shahbazi, A. (2003). “The Horse that Killed Yazdagerd “the Sineer”, Paitimāna, (Essay in Iranian Indo-European and Indian Studies in Honor of Hanns-Peter Schmidt), Siamak Adhami (ed.), California: Mazda Publishers, Costa Mesa.
Widengren, Geo (1961). “The Status of the Jews in the Sassanian Empire”, Iranica Antiqua, Vol. I.
)