قحطی های پنج گانه در قلمرو آل مظفر؛ علل و پیامدها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

2 دکترای تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

چکیده
عصر فترتِ یعنی دوره مابین سقوط ایلخانان تا برآمدن تیموریان، به واسطه نبود حکومت مرکزی و پیدایی چندین سلسله محلی، پیآمدهای زیانباری برای ایران‌زمین و زندگی ایرانیان داشت. تاوان این اوضاع سیاسی آشفته و تکیه سلسله‌های محلی به شمشیر برای تثبیت قدرت و توسعه قلمرو را عمدتاً مردم عادی پرداختند که مجبور به تحمل جنگ، کشتار، غارت، ویرانی، قحطی و گرسنگی در این دهه‌های پرآشوب بودند. در این شرایط، نواحی مرکزی و جنوبی ایران

که تحت حکمرانی آل مظفر(795- 718ق) قرار داشت، پنج قحطی را از سرگذراند. پرسش اصلی این تحقیق که با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای به‌ویژه تواریخ محلی به انجام رسیده، این است که این قحطی ها به چه علل پدید آمدند؟ و چه پیآمدهایی برجای گذاشتند؟ یافته‌های این پژوهش، گویای آن است که برخی از علل طبیعی چون خشکسالی یا بارش سنگین نزولات جوی، و برخی علل غیرطبیعی یا انسانی مانند جنگ‌ها و لشکرکشی‌های پیاپی، محاصره مکرّر و طولانی شهرها، بی‌کفایتی زمامداران و فقدان احساس مسئولیت آنان، از عوامل عمده پیدایی و بسط و تشدید قحطی‌های پنج‌گانه در گستره جغرافیایی حکومت آل مظفر است. همچنین، تضعیف فاحش اسباب معیشت مردم، کاهش جمعیت، تشدید مرگ و میر، مهاجرت، فقر و گرسنگی، سوء تغذیه و تنزل اخلاق، از پیآمدهای این قحطی‌ها بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله English

The five famines in Muzaffarids era; causes and consequences

نویسندگان English

Jamshid noroozi 1
mozhgan sadeghifard 2
1 Associate Professor, Department of History, Faculty of Literature, Alzahra University, Tehran, Iran.(corresponding Author)
2 PhD in Iranian History, Islamic Period, Payam Noor University, Tehran, Iran.
چکیده English

The period of time between collapse of Ilkhānids and the rise of Timūrid is called interregnum. Lack of a central government and the rise of several local dynasties had adverse outcomes for Iran and its people. Such chaotic political situation and tendency of local dynasties for consolidation of their power and development of their territory made people tolerate war, massacre, plunder, destruction, famine, and starvation during those turbulent decades. Southern and central regions of Iran being under the rule of Muzaffarids (718-795/1318-1336) experienced five famines. This descriptive-analytical study has been done relying on library resources especially local histories. It aimed at answering the following question: why did such famines happen? And what were their outcomes? The findings show that some natural causes including drought or heavy rainfalls and some unnatural or human causes such as continuous wars and military campaigns, laying prolonged siege to cities, incompetent rulers and their irresponsibility were some of main causes for occurrence of five famines in geographical scope of Muzaffarids government. Weakening people’s livelihood, population downgrade, increase in morality, immigration, poverty, and starvation, malnutrition, and moral degradation were some of consequences of these famines

کلیدواژه‌ها English

famine
Al-e Muzaffar
drought
starvation
migration
ابن شهاب یزدی، تاج الدین حسن(1356)، جامع­التواریخ حسنی(تیموریان پس از تیمور). به­کوشش حسین مدرسی افشاری و ایرج افشار، کراچی: مؤسسه تحقیقات علوم آسیای میانه و غربی.
ابن عربشاه(1356)، زندگانی شگفت­آور تیمور، ترجمه محمدعلی نجاتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اسفزاری، معین­الدین محمد(1339). روضات­الجنات فی اوصاف مدینه هرات، حواشی و تعلیقات محمد کاظم امام، تهران: دانشگاه تهران.
آیتی، عبدالحسین(1317)، تاریخ یزد،  یزد: گلبهار یزد.
باقری، ربابه(1388)،«بررسی تطبیقی طنز عبیدزاکانی و حافظ شیرازی»، پایان­نامه ارشد، استاد راهنما علی­اکبر باقری، مازندران: دانشگاه مازندران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
جعفری، جعفر بن محمد، تاریخ یزد، بی­جا، بی­تا.
حافظ، شمس­الدین محمد(1385)، دیوان حافظ از نسخه محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: نشر علی.
حافظ ابرو، عبدالله بن لطف­الله(1375)، جغرافیای حافظ ابرو. مقدمه و تصحیح و تحقیق صادق سجادی. تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
حافظ ابرو، عبدالله بن لطف الله(1380)، زبده­التواریخ، مصحح حاج سید جوادی، ج 1 و 2، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ.
 حسینی فسایی، میرزا حسن(1367)، فارسنامه ناصری، تصحیح منصور رستگار فسایی، ج 1، تهران: امیرکبیر.
خداداد، محسن و منظورالاجداد، محمدحسین(1389)،«پیامدهای اجتماعی قحطی­های عصر ناصری»، فصلنامه علمی – پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال 20، شماره 7، پیاپی 77، صص 43- 21.
خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین(1333)، حبیب­السیر فی اخبار افراد البشر، زیر نظر محمد دبیر سیاقی، ج 3، تهران: کتابفروشی خیام.
دلیر، نیره(1400)، «گفتمان ظل­اللهی در تاریخ­نگاری عصر صفوی»، جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 12، شماره 2، صص 99-77).
زاکانی، عبید(1343)، کلیات عبید زاکانی، مصحح عباس اقبال، شرح پرویز اتابکی، نهران: کتابفروشی زوار.
زرکوب شیرازی،ابوالعباس(1350)، شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
زرین کوب، عبدالحسین(1394)، از کوچه رندان، تهران: سخن
زنده­دل و دیگران، حسن(1377)، مجموعه راهنمایی جامع ایران­گردی استان یزد، تهران: ایران­گردان.
سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق (1372)، مطلع سعدین و مجمع بحرین. محقق و مصحح عبدالحسین نوایی، ج 1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق (1383)، مطلع­ سعدین و مجمع­ بحرین، به­اهتمام نوایی، ج 2، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شامی، نظام­الدین(1363)، ظفرنامه(تاریخ فتوحات امیر تیمور گورکانی)، مقدمه پناهی سمنانی، تهران: بامداد.
شوارتس، پاول(1382)، جغرافیای تاریخی فارس، مترجم جهانداری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فیض­قمی، علی­اکبر(1387)، قم در قحطی بزرگ، مقدمه جان گرنی و منصور صفت­گل، قم: کتابخانه مرعشی نجفی.
غنی، قاسم(1383)، تاریخ عصرحافظ(بحث در آثار و افکار و احوال حافظ)، مقدمه از علامه قزوینی، تهران: نشر زوار.
کاتب، احمد بن حسین(1357)، تاریخ جدید یزد، به­کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
کتابی، احمد(1384)، قحطی­های ایران، تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.
کتابی، احمد(1390)،«درآمدی بر بررسی علل اجتماعی قحطی­ها در ایران؛ مورد پژوهی قحطی عام و عظیم 1288ق/ 1249ش»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، صص 190- 169.
کتبی، محمود، تاریخ آل مظفر، به اهتمام و تحشیه عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1364.
کولاییان، درویش­علی(1383)، «جامعه قحطی و جامعه شناسی قحطی»، نشریه اطلاعات سیاسی – اقتصادی، شماره 202 و 201، صص 185- 178.
کولاییان، درویش­علی(1381)،«جامعه قحطی و نظریه تضاد دولت و ملت»، نشریه اطلاعات سیاسی و اقتصادی،شماره 17 و 180، صص 274- 268.
لیمبرت، جان(1387)، شیراز در روزگار حافظ، ترجمه همایون صنعتی­زاده، شیراز: دانشنامه فارس.
مستوفی بافقی، محمد مفید(1385)، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، ج 2-1، تهران: اساطیر.
مقدسی، ابوعبدا...محمد(1361)، احسن التقاسیم، ترجمه  علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
معلم یزدی، معین الدین بن جلال الدین(1326)، مواهب الهی، تصحیح و مقدمه سعید نفیسی، تهران: اقبال.
معلم یزدی، معین الدین بن جلال الدین(1400)، مواهب الهی، تصحیح احکد بهنامی، قم: انتشارات ادبیات.
میرخواند، محمد بن سید برهان الدین، روضه الصفاء فی سیرت الانبیاء، ج 4، تهران، خیام، 1339.
ناطق، هما(1358)، «مصیبت وبا و بلای حکومت»،مجموعه مقالات پژوهش­های تاریخ،تهران: نشر گستره. صص 175-5.
نبئی، ابوالفضل(1375)، اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در قرن هشتم هجری، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
نوروزی، جمشید و صادقی فرد، مژگان(1399)، «بررسی تأثیرات جنگ بر زندگی اجتماعی مردم در گستره قلمرو آل مظفر»، مطالعات تاریخی جنگ، سال 4، شماره 4، صص 70- 47.
نوروزی، جمشید و صادقی فرد، مژگان(1401)،«اهمیت کتاب مواهب الهی برای تاریخ اجتماعی آل مظفر»، تاریخ­نامه ایران بعد از اسلام، سال 13، شماره 33، صص 153- 129.
وزیری کرمانی، احمد علی­خان(1352)، تاریخ کرمان(سالاریه)، تصحیح، تحشیه و مقدمه باستانی پاریزی، تهران: کتابخانه خاندان فرمانفرماییان.
یزدی، شرف­الدین علی(1387)، ظفرنامه، تصحیح و تحقیق سعید میرمحمد صادقی و عبدالحسین نوایی، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. 
دوره 14، شماره 2 - شماره پیاپی 28
پاییز و زمستان 1403
اسفند 1403
صفحه 351-380

  • تاریخ دریافت 21 اسفند 1402
  • تاریخ بازنگری 21 اردیبهشت 1404
  • تاریخ پذیرش 22 اردیبهشت 1404