مدرن شدن فضای کالبدی و تغییر سبک زندگی زنان طبقه کارگر؛ مطالعه موردی خانه‌های شرکت شهری صنعت نفت آبادان در پهلوی اول

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار پژوهشکده علوم اجتماعی پزوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی قزوین، قزوین، ایران.

چکیده
شهرسازی استعماری، مبتنی بر ایده مهندسی اجتماعی فضا با اکتشاف و بهره‌برداری نفت، از سوی بریتانیا در نواحی نفت‌خیز جنوب به اجرا درآمد و با ورود مهاجران داخلی و خارجی، نوعی شهرنشینی با فرهنگ و ساختار فضایی متمایز رقم زد. تفکیک فضای سکونتگاهی و معماری خانه‌های سازمانی آبادان که منطبق بر ساختار سلسله مراتب اداری کارکنان بود به فراخور سکونت در این مناطق بر حیات اجتماعی زنان و خانواده، اثرگذار بوده است. بااینهمه این اثر شگرف بر زندگی روزمره زنان همچنان ناشناخته است. پرسش این است که تحول فضای کالبدی چه پیامدهایی برای زنان طبقه کارگر که نسبت به سایر کارکنان رده‌های متوسط و بالا تعداد زیادی بودند، در پی داشته است؟ هدف مطالعه تغییرات اجتماعی تجربه شده زنان در نقش‌های محوری مادری و همسری در تطابق چیدمان فضایی جدید (بعنوان شاخصی از توسعه‌یافتگی منطقه ای) است. پژوهش مبتنی بر روش کیفی و به لحاظ روش‌شناسی مبتنی بر تحلیل سند است. یافته‌ها مبین آن است که شهرسازی جدید مبتنی بر نظم مطلوب استعمارگرانه با نادیده گرفتن ارزشهای بومی، و القای سبک زندگی متناظر آن، فرهنگ و مناسبات جنسیتی متداول را به چالش کشید: سکونتگاه جدید در کلیت خود ارزش‌هایی که زنان با آن جامعه‌پذیر شده بودند در زمینه حفظ محرمیت و نیز نقش کانونی زنان در گردهمآیی اعضای خانواده را به رسمیت نمی‌شناخت و با فقدان انعطاف‌پذیری فضایی، کوچک شدن مقیاس بنا و نیز از بین بردن فضای واسط جایگاه اجتماعی زنان فرودست شهری را که حالا به خانه محدود شده بود با چالش‌هایی در ایفای نقششان روبرو ساخت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله English

Modernizing the space and changing the lifestyle of working class women: A case study of the houses of Oil industry in Abadan in the First Pahlavi era

نویسندگان English

Somayeh Sadat Shafiei 1
Elnaz Amirzade 2
1 Associate Professor, Institute of Social Sciences, Institute of Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran
2 PhD student in Architecture, Department of Architecture, Islamic Azad University of Qazvin, Qazvin, Iran.
چکیده English

Colonial urbanism, based on the idea of social engineering of space with oil exploration and exploitation, was implemented by Britain in the oil-rich areas of the south and with the arrival of internal and foreign immigrants; it created a type of urbanization with a distinctive culture and spatial structure. The separation of the residential space and the architecture of the organizational houses of Abadan, which was in accordance with The question is, what consequences did the transformation of physical space have for working class, who were more numerous than other middle and high level employees? The aim is to study the social changes experienced by women in the central roles of mothers and wives in accordance with the new spatial arrangement -as an indicator of regional development. The research is based on qualitative method and in terms of methodology it is based on document analysis.

The findings show that the new urban development based on the desirable colonial order by ignoring the indigenous values and inducing the corresponding lifestyle, challenged the culture and common gender relations. The new settlement as a whole did not recognize the values with which women were socialized in the field of maintaining privacy and also the main role of women in the gathering of family members, and with the lack of spatial flexibility, the reduced scale of the building, eliminating the intermediate space, challenges of the social position of these women, who were now confined to the house.

کلیدواژه‌ها English

Women
family
architecture
Urban planning
oil Industry
  • اتابکی، تورج (1392)، دولت و فرودستان، ترجمه آرش عزیزی، تهران، نشر ققنوس.
  • احسانی، کاوه (1378)، «تجدد و مهندسی اجتماعی در شرکت شهرهای خوزستان : نگاهی به تجربه آبادان و مسجدسلیمان»، فصلنامةگفتگو، ش 25، ص45-۹.
  • احسانی، کاوه (1398)، تاریخ اجتماعی کار درصنعت نفت ایران،محیط مصنوع و شکل­گیری طبقه کارگر صنعتی، تهران، نشر شیرازه.
  • امیرزاده، الناز و مریم ارمغان (1400)، «بازنمایی فضای شهر و معماری در خاطرات زنان قاجار»، پژوهش‌نامه زنان، س 14، ش 3، ص 3 - 27 .
  • باور، سیروس (1398)، نفت، تمدن صنعتی و معماری، چاپ اول، تهران، هنر معماری قرن.
  • برزگر، مریم (1399)، «انعطاف­پذیری مسکن عشایر عامل پایداری معماری کوچ»، مطالعات هنر اسلامی، ش 40 ، ص90 -72.
  • بشارتی­فر، صادق، اسماعیل قادری، و زهرا پیشگاهی­فرد (1396): «تبیین تأثیرات صنعت نفت بر ساختار فضایی شهر (مطالعۀموردی: شهرآبادان)»، پژوهشهای جغرافیای انسانی، دوره 49، ش۳، ص 657-673.
  • بمانیان، محمدرضا و معصومه امینی (1396)، معماری اجتماعی خانه ایرانی، تهران، نشر اول و آخر.
  • پاکزاد، ‌جهانشاه (1386)، مقالاتی ‌در ‌باب ‌مفاهیم ‌معماری و ‌طراحی ‌شهری، ‌کتاب ‌دوم، ‌تهران، شهیدی.
  • ترکمنی، صائمه و مینو لفافچی (1400)، «تبیین سازوکارهای شاخص­های پایداری در معماری کوچ (مطالعه موردی: کوچ­نشینان بختیاری ایران)»، مجله رف، سال اول، ش3، ص 41-62.
  • حائری مازندرانی، محمدرضا (1387)، خانه، فرهنگ، طبیعت: بررسی معماری خانه‌های تاریخی و معاصر، تهران، انتشارات مرکز.
  • حبیبی نژاد، رضا (1399)، «فرآیند شکل‌گیری ساختار نیروهای ایرانی و فراملیتی شاغل در شرکت نفت انگلیس و ایران در مناطق نفت‌خیز خوزستان (از پیدایش نفت تا نهضت ملی شدن صنعت نفت) 1330 – 1287»، ش/1951-1908م، مطالعات تاریخی جهان اسلام، ش 15، ص 265 –
  • حبیبی­نژاد، رضا، علی بحرانی پور، و هایده خمسه (1401)، «نقش شرکت نفت انگلیس و ایران در شکل‌گیری ساختار فضای شهری شرکت شهر آبادان»، مطالعات تاریخی جهان اسلام، ش 22، ص 220 -
  • حساس، نجمه (1395)، «از خانه تا سیاه خانه جایگاه معماری در سیاه­چادر کوچ نشینان»، شباک، ش 2(4 و 5 (پیاپی 11 و 12) ، ص 101-110.
  • دانایی نیا، احمد، و فرانک ایل بیگیپور (1396)، «ویژگی‌های منظر فرهنگی عشایر بختیاری و تاثیر آن در ساختار معماری کوچ­نشینی»، باغ‌نظر، ش 14(57)، ص 63-74.
  • دریابندری، نجف (1394)، سالهای جوانی و سیاست، در مصاحبه‌ای با حسین میرزایی، مجله آبادان نامه.
  • دورتینگ، پولین لاواین و بشیر یاقمورلی (1382)، «شهرک­های شرکت نفت ایران و انگلیس در خوزستان (مطالعه­ای درباره تاریخ شهرک­نشینی)»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی 1382، ش 15، ص 199- 206.
  • رستم‌پور، کاوه (1395)، تبیین نقش تعامل مسکن و ویژگی های منطقه‌ای در هویت‌بخشی معماری مسکونی، نمونه موردی: مسکن مناطق نفت­خیز. رساله دکتری، دانشگاه تهران.
  • رنجبر، ناصر و مهنوش محمودی (1399)، «ریخت‌شناسی سیاه‌چادر در عشایر جنوب غرب ایران (مطالعۀموردی: عشایرجنوب استان ایلام و شمال استان خوزستان)» ، مجله هنر و تمدن شرق، دوره 8، ش 27 ، ص 15-26
  • روحی، ترانه (1395): «سیاه چادر؛ معماری عشایر کوچ نشین»، فصلنامه فرهنگ مردم ایران، ش45، ص 33-9.
  • زندیه، مهدی، حسن حکمت، و امین مقصودی (1400)، «مفهوم شهرسازی استعماری در ایران نمونه موردی: آبادان در دوره استعمار نفتی بریتانیا»، مجله باغ نظر، دوره 18،ش 98، ص 5-20.
  • علم، محمدرضا و عصمت بابادی (1394)، «تأثیر اقدامات شرکت نفت ایران و انگلیس در سـاختار اقتصـادی، عمرانـی و فرهنگی اهواز»، فصل‌نامه گنجینه اسناد (28-51)، ش97 سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
  • فرید، یدالله (1391): جغرافیا و شهرنشینی،چاپ نهم، تهران : انتشارات دانشگاه تبریز.
  • کارگرکوتیایی، رضا، علیرضا ابطحی، و فیض‌اله بوشاسب گوشه (1396)، «بررسی نقش صنعت نفت بر ساختار اجتماعی (مورد مطالعه: آبادان 1312- 1289ش)»، علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر، ش دوم پیاپی(37)، 312-283.
  • کرونین، استفانی (بی­تا)، اعتصاب ۱۳۰۸ پالایشگاه آبادان، ترجمه عرفان آقائی، نقد اقتصاد سیاسی، https://pecritique.com/
  • کرینسون، مارک (1385)، «آبادان: شهرسازی و معماری تحت مدیریت شرکت نفت ایران و انگلیس»، ترجمه فرزین فردانش، گلستان هنر، ش6.، ص 95 تا 107.
  • کسایی، احمد (1386)، مروری بر تاریخچه معماری و عملیات ساختمانی مناطق نفت-خیز جنوب، بی‌جا : روابط عمومی شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب.
  • لهسایی­زاده، عبدالعلی (1385)، جامعه­شناسی آبادان، چاپ دوم، تهران: کیان مهر.
  • مجله آرشیتکت (1326)، آبادان از نظر ساختمان و شهرسازی، ش4 ،141 -145.
  • مجله آرشیتکت. (1326)، کارهای ساختمانی شرکت نفت، ش 5، 187-188.
  • مسائلی، صدیقه (1390)، «مسکن خرمشهر از الگوی بومی تا ضوابط طراحی»، مجله هنرهای زیبا، دوره 3،ش: 45، 63-76.
  • مسائلی، صدیقه (1397)، خانه های بومی خرمشهر، تهران: انتشارات: دانشگاه تهران.
  • معتقدی، ربابه (1396)، تاثیر صنعت نفت بر تحولات اجتماعی مناطق نفت­خیز جنوب، تهران: نشر وزارت نفت.
  • معتقدی، ربابه، محمدامیر شیخ‌نوری، و تورج اتابکی (1392)، «صنعت نفت و تحول جمعیتی و شغلی در مناطق نفت‌خیز جنوب ایران»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، س سوم، ش ۲، 137-121.
  • معتقدی، فاطمه، ویدا تقوایی، و محمدابراهیم مظهری (1400)، «تاثیر تفاوت­های کالبدی خانه سنتی و خانه شرکتی آبادان بر سبک زندگی ساکنان (مطالعه موردی: خانه­های سنتی و شرکتی آبادان در سالهای 1290 تا 1357 شمسی )»، هویت شهر،ش 15(48)، 79-92.
  • ممبنی، ایمان، عبدالحسین کلانتری، و سیدمحمدعلی توکل کوثری (1399)، «شرکت شهرهای نفتی و روایت توسعه و تضاد (مطالعه تجربه آبادان)»، توسعه اجتماعی، ش 15(پیاپی 57) 1-40.
  • موید حکمت، ناهید (1395)، سرمایه فرهنگی، درآمدی بر رویکرد نظری و روش شناسی بوردیو، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • ورمقانی، حسنا (1393)، «بررسی عوامل مؤثر بر طراحی مسکن عشایر ایل قشقایی»، نگرشهای نو در جغرافیای انسانی، ش 25، 217 -
  • یونسی، گلزار، مریم ارمغان، و محمدجواد ثقفی (1399)، «تحلیل ساختار کالبدی-فضایی خانه های طبقات اجتماعی شرکت شهر نفتی آبادان در دوران رونق صنعت نفت, با روش نحو فضا»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش 10(39)، 69-80.
  • Atabaki, Touraj. Bini, Elisabetta. & Ehsani, Kaveh. (2018) Working for Oil: Comparative Social Histories of Labor in the Global Oil Industry, Springer International Publishing AG; Softcover reprint of the original 1st ed. 2018 edition (4 June 2019).
  • Hein, Carola & Sedighi, Mohamad) 2017(, Iran’s Global Petroleumscape: The Role of Oil in Shaping Khuzestan and Tehran n, Architectural Theory Review, 21:3, 349-374, DOI: 10.1080/13264826.2018.1379110
  • Karimi, Parham & Afshar, Hamid )2017(, Abadan: A Case Study in Pseudo Colonial Architecture Iranology Foundation, Research Department of Art and Architecture.
دوره 14، شماره 2 - شماره پیاپی 28
پاییز و زمستان 1403
اسفند 1403
صفحه 159-191

  • تاریخ دریافت 24 آذر 1403
  • تاریخ بازنگری 23 اردیبهشت 1404
  • تاریخ پذیرش 24 اردیبهشت 1404