نویسنده
استادیار پژوهشکدۀ تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
چکیده
ترجمه از جمله راههای انعکاس تحولات فکری-فرهنگی اروپا در گروههای فعال اجتماعی ایران دورة قاجار محسوب میشود و میتوان برای ترجمه‌ها، به مثابه متون نوشتاری جدید، نقش اجتماعی در روند انتقال فرهنگی قائل شد. جریان نوگرایی متأثر از ترجمۀ آثار و متون اروپایی در ایران در مقایسه با کشورهایی همچون عثمانی و مصر بهسادگی شکل نگرفت و با دو مسئلۀ عمده مواجه بود: اول، بدفهمی محتوا در نتیجة تلفیق محتوای متون تخصصی جدید با دانش و روش‌های ترجمه در ایران و دوم، ایفای نقش کانونهای فرهنگی واسطه در روند آشنایی ایران با میراث علمی، فکری و فرهنگی دنیای جدید در نتیجة فاصله جغرافیایی ایران از اروپا. به‌گونهای که برخی از محققان نقش کشورهای واسطه در تأخیر ارتباط مستقیم ایران با وضع جدید به«بیراهه عثمانی» توصیف کردهاند، زیرا ترجمه از طریق زبانهای واسطه، وضعی را رقم زد که ترجمۀ از متون اصلی کمتر مورد توجه مخاطب ایرانی قرار گرفت. در این مقاله، با روش تحلیل گفتمان، نحوۀ انعکاس متون جدید در جامعۀ ایران و روند تقابل و تلفیق صورتگرفته بین ذهنیت ایرانی با ذهنیت جدید، در فرایند ترجمه‌ها بررسی میشود تا ضمن برجستهسازی اصلیترین دالهای انتقال‌دهندة مفاهیم و معانی جدید در محتوای متون ترجمه‌شده، صورت‌بندی جدیدی از فرایند اقتباس و تولید متن، مراحل، آثار و موانع تأثیر بیشتر آن پرداخته شود.
کلیدواژه‌ها
اتحادیه، منصوره (1376). «ت‍اج‌ال‍س‍ل‍طن‍ه زن‍ی آزادی‌خ‍واه و ت‍ج‍ددطل‍ب در دوران قاجار»، ف‍ره‍ن‍گ ت‍وس‍ع‍ه (ویژه‌ن‍ام‍ه)، س ۶، (اسفند ۱۳۷۶ ): صص ۷۷ - ۷۸ .
احتشامالسلطنه، محمودخان (1367). خاطرات احتشامالسلطنه، به کوشش محمدمهدی موسوی، چ 10، تهران: زوار.
احمدی خراسانی، نوشین (1378). «ان‍دیش‍ه‌ه‍ای ت‍اج‌ال‍س‍ل‍طن‍ه در ن‍ق‍د ف‍ره‍ن‍گ ح‍رم‍س‍راه‍ای س‍ل‍طانی»، ب‍ایا، س 1، ش۴.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1936). الفبای جدید و مکتوبات، گردآورنده حمید محمدزاده و حمید آراسلی، باکو: فرهنگستان علوم جمهوری سوسیالیستی آذربایجان.
آدمیت، فریدون (1351). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون؛ عصر سپهسالار، تهران: خ‍وارزمی.
اسناد مدرسۀ دارالفنون {در600 طغرا}، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، میکروفیلم شمارۀ 4117.
اعتضادالسلطنه، علیقلیمیرزا (1287ق). فلک سعاده، تهران: کتابخانۀ ملّی، چاپ سنگی، شمارۀ 5539.
اعتمادالسلطنه، محمدحسنخان (1345). روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسنخان (1363). الماثروالآثار (چهل سال تاریخ ایران در دورۀ پادشاهی ناصرالدینشاه)، به کوشش ایرج افشار، ج 1، تهران: اساطیر.
اکبری، محمدعلی (1384). چالشهای مدرن در ایران عصر قاجار، تهران: ایران.
انصاری کاشانی، میرزا تقیخان (1287ق). جانورنامه، 2 جلد، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، نسخه خطی شمارۀ 5256.
ایلچی شیرازی، میرزا ابوالحسنخان (1364). حیرتنامه (سفرنامۀ ایلچی به لندن)، حسن مرسل، تهران: مؤسسۀ فرهنگی رسا.
پورحسن دارابی، جلیل(1391). رویکرد انتقادی روزنامه اختر به وضعیت زنان جامعه ایران در عصر ناصری ( 96 -1876م 1314-1292 ه. ق.)؛ پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، دورة 6، شماره 11،ص35-58.
پولاک، ادوارد یاکوب (1279ق). زبدةالحکمه، ترجمۀ مصطفی اصفهانی، تهران.
تاجیک، محمدرضا (1376). «کلمۀ نهایی: شکل‌گیری گفتمان‌های هویت در ایران»، فصلنامۀ پژوهش، س2، ش 7.
تاجیک، محمدرضا (1382). تجربۀ بازی سیاسی در میان ایرانیان، چ 2، تهران: نی.
تاجیک، محمدرضا (1384). روایت غ‍ی‍ریت و هویت در میان ایرانیان، تهران: ف‍ره‍ن‍گ گفتمان.
تاجیک، محمدرضا (14مرداد1388). جنبشی که به فرجام نرسید، سایت جماران. کد خبر: 12283،http://www.jamaran.ir/fa/NewsContent-id_12283.aspx
تاریخ انکشافات و اختراعات، ترجمۀ منوچهر، کتابخانۀ ملّی، نسخه خطی شمارۀ 465.
تاریخ فرانسه (1302ق). ترجمۀ میرزا آقابیک، کتابخانۀ ملّی، نسخه خطی شمارۀ 165.
ترابی فارسانی، سهیلا (1384). تجار، مشروطیت و دولت مدرن، تهران: نشر تاریخ ایران.
توکلی طرقی، محمد (1382). تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، تهران: نشر تاریخ ایران.
خاطرات ت‍اج‌ال‍س‍ل‍طن‍ه(1361). به کوشش منصوره اتحادیه و س‍ی‍روس س‍ع‍دون‍دیان، تهران: نشر تاریخ ایران.
خانیکی، هادی (1377). «درآمدی بر رابطه بین نظام اجتماعی و ساختار زبانی و مطبوعات»، فصلنامۀ گفتمان، س 1، ش 2.
دکارت، رنه(1279ق). نطق (گفتار در روش)، ترجمه از ترکی و مقدمۀ افضل‌الملک کرمانی، نسخه خطی کتابخانۀ ملک، شمارۀ 6172.
دکارت، رنه (1279ق). حکمت ناصری (کتاب دیاکرت)، ترجمۀ العازار رحیم موسایی همدانی و امیل برنه فرانسوی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، میکروفیلم شمارۀ 4677.
رسالههای میرزاملکم ناظمالدوله (1388). گردآوری و مقدمۀ حجتالله اصیل، تهران: نی.
روش‍نی، ق‍درت‌ال‍ل‍ه (1354). امیرکبیر و دارالفنون (م‍ج‍م‍وع‍ۀ خ‍طاب‍ه‌ه‍ا)، تهران: کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران.
ریشار، یان (1369). ایران و اقتباسهای فرهنگی شرق از مغربزمین، ترجمۀ ابوالحسن سروقدم، مشهد: آستان قدس رضوی.
رینگر، مونیکا (1381). آموزش، دین، و گفتمان اصلاح فرهنگی در دوران قاجار، ت‍رجمة م‍ه‍دی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس.
رئیسنیا، رحیم (1382). ایران و عثمانی در آستانۀ قرن بیستم، ج 1، تهران: مبنا.
روزنامه اختر، سال اول تا سال بیست و سوم(1314-1292ق/1896-1876م)
زنجانی، ابراهیم (1379). خاطرات ش‍ی‍خ ابراهیم زنجانی (سرگذشت زن‍دگ‍انی م‍ن)، به اه‍ت‍م‍ام غلامحسین م‍ی‍رزاص‍ال‍ح، تهران: ک‍ویر.
ژان داود ارمنی، جهان جهاننمای جدید در جغرافیای تاریخی و سیاسی و اقتصادی و طبیعی عالم، کتابخانۀ ملّی ایران، نسخه خطی شمارۀ 55.
ژوبر، پیرآمده (1322). مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمۀ محمود هدایت، تهران: تابان.
سرنا، کارلا (1362). آدمها و آیینها در ایران، ترجمۀ علیاصغر سعیدی، تهران: کتابفروشی زوار.
سیزموندی (1300ق). اکنمی پلتیک، ترجمۀ ریشارخان فرانسوی، کتابخانۀ ملّی، نسخه خطی شمارۀ 146.
شاو، استنفورد جی؛ و ازل کورال شاو (1371). تاریخ امپراطوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضانزاده، ج 2، مشهد: آستان قدس رضوی.
شایگان، داریوش(1392).داریوش شایگان، نگاه شکسته: بحثی دربارۀ «اسکیزوفرنی» فرهنگی، ترجمه علیرضا مناف‌زاده، تهران: فرزان روز.
شلیمر، یوهان فلمنکی (1277ق). سرّالحکمه، ترجمۀ تقی انصاری کاشانی، نسخه خطی، مدرسۀ سپهسالار، شمارۀ 7379.
شوشتری،میرعبداللطیف(1363). تحفه العالم ذیل التحفه، به کوشش صمد موحد، تهران، کتابخانه طهوری.
شیرازی، میرزا صالح (1362). گزارش سفر میرزا صالح شیرازی، به کوشش همایون شهیدی، تهران: مؤسسۀ انتشاراتی راه نو.
شیرازی، میرزا صالح (1364). مجموعه سفرنامههای میرزا صالح شیرازی، به کوشش غلامحسین میرزا صالح، تهران: نشر تاریخ ایران.
طالبوف، عبدالرحیم (1313ق). هیئت جدید، ترجمۀ اثر فلارمایون، اسلامبول: چاپ دفتر.
طالبوف، عبدالرحیم (1323ق). مسالکالمحسنین، قاهره، مطبعه هندیه بالموسکی
فروغی، محمدعلی (1366). سیر حکمت در اروپا، چ 4، 3 جلد، تهران: زوار.
فلاماریون، کامی (1313ق). هیأت جدید، ترجمۀ عبدالرحیم طالبوف، اسلامبول.
فیلکیه (1284ق). تذکرۀالارض ناصری، ترجمۀ محمدتقی انصاری، تهران: نسخه خطی، کتابخانه ملّی، شمارۀ 246 ف.
گوبینو، آرتور (بیتا). سه سال در ایران، ترجمۀ ذبیحالله منصوری، تهران: فرخی.
گوبینو، آرتور (1339). مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی، ترجمۀ م. ف (فروشی)، تهران: بیجا.
م‍ج‍ت‍ه‍دی، ک‍ریم (1379). «اص‍لاح‍ات به ق‍رائ‍ت م‍ی‍رزام‍ل‍ک‍م‌خ‍ان»، کتاب ن‍ق‍د، ش ۱۶.
محبوبی اردکانی، حسین (1370). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، چ 2، ج 3، تهران: دانشگاه تهران.
مراغهای، زینالعابدین (1378). س‍ی‍اح‍ت‍ن‍امة اب‍راه‍ی‍م‌بیک، ترجمۀ مـع س‍پ‍ان‍ل‍و، ج 1، تهران: ه‍ژب‍ر.
مستشارالدوله، میرزایوسفخان (1364). یک کلمه، به کوشش صادق سجادی، تهران: نشر تاریخ ایران.
موریه، جیمز (1230). سرگذشت حاجی بابای اصفهانی، ترجمۀ میرزا حبیب اصفهانی، با مقدمۀ محمدعلی جمالزاده، تهران: بنگاه مهرکی.
مونتسکیو، شارل لوئی دوسکوندا (1389). روحالقوانین، ترجمۀ علیاکبر مهتدی، تهران: کتاب آمه.
میرزا رضاقلی تاریخنویس (1266ق). تاریخ مختصر ناپلئون بناپارت، ترجمۀ میرزا رضا مهندس، نسخهخطی شمارۀ 128رف، ج 1، تهران: کتابخانۀ ملّی ایران.
میلانی، عباس (1374). «م‍درنیته و ان‍دیشة انتقادی»، ک‍ل‍ک، ش ۶۱-۶۳.
میلانی، عباس (1380). تجدّد و تجدّدستیزی (مجموعه مقالات)، تهران: اختران.
مینیه، فرانسوا (1306). تاریخ انقلاب کبیر فرانسه، ترجمۀ عبدالله مستوفی، تهران: کتابخانۀ مشرق.
ناطق، هما (1988). ایران در راهیابی فرهنگی 1848، 1834، لندن: مرکز چاپ و نشر پیام.
ون دایک، تئون. ای (1374). «تحلیل گفتمان خبر»، ترجمۀ حسن نورائی بیدخت، فصلنامۀ رسانه، س 6، ش 3.
Lorentz, J.H. (1974). Modernization and Political Change in Nineteenth Century in Iran: The role of Amir Kabir, Princeton, Princeton University.
Tavakoli-Targhi, Mohamad (2001). Refashioning Iran: Orientalism,Occidentalism and Historiography, Palgrave.
)