نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه بین‎المللی امام خمینی قزوین

2 کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه بین‎المللی امام خمینی قزوین(نویسندة مسئول)

چکیده

شاه‎عباس صفوی بنا بر مقتضیات اجتماعی و سیاسی، در ساختار و کارکرد برخی از مناصب تغییراتی پدیدآورد. منصب دیوان‎بیگی نیز در نتیجۀ تحوّلات، تکامل و توسعۀ کارکردی یافت و از حالت نظامی به محکمۀ قضایی عرف تغییر رویه داد و وظایفی چون نظارت بر شکایات عامۀ مردم از مقامات دولتی، رسیدگی به جرایم و احداث اربعه و... را برای ایجاد نظم در ساختار اجتماع و کسب رضایت عامۀ مردم برعهده‎گرفت. اما نوسانات بعد از شاه‎عباس اول کارکرد آن را تضعیف کرد. مقالۀ حاضر با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و با تکیه بر داده‎های موجود در منابع، ضمن بررسی دلایل شکل‎گیری منصب دیوان‎بیگی در منظومۀ قضایی صفویان، در‌صدد پاسخگویی به این پرسش‎هاست که دیوان‎بیگی در ساختار اداری و قضایی صفویان چه وظایفی برعهده‎داشته‎؟‌و چه عواملی سبب تضعیف کارکرد و موقعیت آن شد؟. نتیجۀ آنکه، دیوان‎بیگی به علت توسعۀ دامنۀ اختیارات و وظایف، نقش مهمی در ایجاد امنیت اجتماعی و قضایی داشت، ولی در دوران اخلاف شاه‎عباس، تضعیف اقتدار شاهان صفوی، تخطی از قوانین حقوقی، غلبۀ گرجیان بر دیوان‎بیگی، ناسازگاری با مقامات روحانی و دیوانی و غیره سبب انحطاط آن شد که در نتیجۀ آن، ساختار اجتماعی و قضایی حکومت صفویه تضعیف و زمینۀ نارضایتی اجتماعی‌ـ‌سیاسی مردم از جمله اقلیت‎های مذهبی را ایجاد شد.

کلیدواژه‌ها

افشار، ایرج (87-1386). «بیاضی صفوی» (آداب‎ نامه‎نگاری پادشاهان صفوی به سراسر سرزمین‎های دیگر)، نامۀ بهارستان، س 8 و 9، دفتر 13-14.
افوشته‎ای نطنزی، محمود‎بن‎هدایت‎الله (1373). نقاوۀالاثار فی ذکرالاخبار، تصحیح احسان اشراقی، تهران: علمی و فرهنگی.
اولئاریوس، آدام (1379). سفرنامه، ترجمۀ حسین کرد بچه، ج 2، تهران: هیرمند.
آقاجری، هاشم (1380). کنش دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
بیات، اروج‎بیگ (1338). دونژوان ایرانی، ترجمۀ مسعود رجب‎نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
تاورنیه، ژان باتیست (1383). سفرنامه، ترجمۀ حمید ارباب شیروانی، تهران: نیلوفر.
تتوی، قاضی احمد (1378). تاریخ الفی، سید علی آل‎داوود، تهران: فکر روز.
ترکمان، اسکندربیگ (1382). عالمآرای عباسی، مصحح ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
جعفریان، رسول (1379). صفویه در عرصۀ دین و سیاست و فرهنگ، قم: پژوهشگاه، حوزه و دانشگاه.
چولوخادزه، الکساندر (1381). فهرست اسناد آرشیوهای گرجستان پیرامون تاریخ ایران، ج 1، تهران: وزارت امور خارجه.
حسینی استرآبادی، سید حسن‎بن‎مرتضی (1364). از شیخ صفی تا شاهصفی یا تاریخ سلطانی، تهران: علمی.
خواندمیر، غیاث‎الدین‎بن‎همام‎الدین (1370). حبیبالسیر، مصحح محمد دبیرسیاقی، ج 4، چ 3، تهران: کتابفروشی خیام.
دالساندری، وینچنتو (1381). سفرنامههای ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، چ 2، تهران: خوارزمی.
دبیران دبیرخانۀ شاه سلیمان صفوی (1388). منشآت سلیمانی، به کوشش رسول جعفریان، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
دوسرسو، آنتوان (1364). سقوط شاه سلطانحسین، ترجمۀ ولی‎الله شادان، تهران: کتاب‌سرا.
دهخدا (1377). لغتنامه، زیر نظر محمد معین، چ 2، تهران: دانشگاه تهران.
رجب‎زاده، هاشم (1335). آیین کشورداری در عهد وزارت رشیدالدین فضلالله همدانی، تهران: توس.
روملو، حسن‎بیگ (1349). احسنالتواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
رویمر، ه‍ان‍س‌روب‍رت (1387). تاریخ ایران دورۀ تیموریان (پژوهش از دانشگاه کمبریج)، ترجمۀ یعقوب آژند، چ 3، تهران: جامی.
رهربرن، میشاییل (1337). نظام ایالات در دورۀ صفویه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
سانسون (1346). سفرنامه، ترجمۀ تقی تفضلی، تهران: زیبا.
سوانح‎نگار تفرشی، ابوالمفاخر فضل‎الله (1388). تاریخ شاهصفی، تهران: میراث مکتوب.
شاردن، ژان (1372). سفرنامه، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران: توس.
شوستر والسر، سبیلا (1364). ایران صفوی از دیدگاه سفرنامههای اروپاییان، ترجمۀ غلامرضا ورهرام، تهران: امیرکبیر.
طباطبایی، محیط طباطبایی (بی‎تا). «دادگستری در ایران از انقراض ساسانی تا ابتدای مشروطیت»، نشریۀ وحید، س 4، ش 9.
طبیب، فرشته (1387). تشکیلات قضایی صفویه، دزفول: دارالمؤمنین.
طهرانی، محمدشفیع (1383). مرآت واردات، تصحیح منصور صفت‎گل، تهران: میراث مکتوب.
عالمآرای شاه اسماعیل (1384). اصغر منتظر صاحب، تهران: علمی و فرهنگی.
فلسفی، نصرالله (1375). زندگانی شاهعباس اول، ج 3، چ 6، تهران: علمی.
فلور، ویلم (1390). نظام قضایی عصر صفوی، ترجمۀ حسن زندیه، چ 4، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
قمی، قاضی احمد (1359). خلاصهالتواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه.
کارری، جملی (1383). سفرنامه، ترجمۀ عباسعلی نخجوانی، چ 2، تهران: علمی و فرهنگی.
کرملی، پادریان (1383). اسناد پادریان کرملی بازمانده از عصر شاهعباس صفوی، به کوشش منوچهر ستوده، با همکاری ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب.
کمپفر، انگلبرت (1360). سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
لاکهارت، لارنس (1383). انقراض سلسۀ صفویه، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، چ 3، تهران: علمی و فرهنگی.
لمتون، آن‌ ک‍ات‍ری‍ن‌ س‍وای‍ن‌ ف‍ورد (1372). تداوم و تحوّل در تاریخ میانۀ ایران، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: نی.
لمعهالسراج لحضرهالتاج (بختیارنامه) (1367). تصحیح محمد روشن، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مشیزی بردسیری، میرمحمدسعید (1369). تذکرۀ صفویۀ کرمان، محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: علم.
مصاحب، غلامحسین (1345). دایرۀالمعارف فارسی، ج 1-2، تهران: فرانکلین.
معوض، احمد (1355). «دادرسی در عهد سلجوقیان و خوارزمشاهیان»، مجلۀ بررسیهای تاریخی، س 11، ش2.
ملکم، سرجان (1380). تاریخ کامل ایران، ترجمۀ میرزا اسماعیل حیرت، ج 2، تهران: افسون.
منجم یزدی، ملا جلال‎الدین محمد (1366). تاریخ عباسی یا روزنامۀ ملا جلال، به کوشش سیف‎الله وحیدنیا، تهران: وحید.
موسوی میرفندرسکی، ابوطالب‎بن‎میرزا‎بیگ (1388). تحفهالعالم در اوصاف و اخبار شاه سلطانحسین، به کوشش رسول جعفریان، تهران: موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
میرزارفیعا، محمدرفیع‎بن‎حسن (1385). دستورالملوک میرزارفیعا، به کوشش و تصحیح محمداسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمۀ علی کردآبادی، با مقدمۀ منصور صفت‎گل، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
میرزاسمیعا، محمدسمیع (1378). تذکرۀالملوک، به کوشش محمد دبیرسیاقی، یا تعلیقات مینورسکی بر تذکرۀ‎الملوک، ترجمۀ مسعود رجب‎نیا، تهران: امیرکبیر.
نخجوانی، محمد‎بن‎هندوشاه (1976). دستورالکاتب فی تعیینالمراتب، تصحیح عبدالکریم علی اوغلی علیزاده، ج 2، مسکو: دانش.
نصیری مراغه‎ای، محمدابراهیم‎بن‎زین‎العابدین (1373). دستور شهریاران، تصحیح محمدنادر نصیری‎مقدم، تهران: مجموعۀ انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات محمود افشار.
نصیری اردوبادی، میرزا علی‎نقی(1372). القاب و مواجب دورۀ سلاطین صفویه، تصحیح یوسف رحیم‎لو، مشهد: دانشگاه مشهد.
نوایی، عبدالحسین (1363). اسناد و مکاتبات سیاسی ایران (از سال 1105- 1135ق همراه با یادداشت‎های تفصیلی)، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
نوذری، عزت‎الله (1380). تاریخ اجتماعی ایران از آغاز تا مشروطیت، تهران: خجسته.
واله قزوینی اصفهانی، محمدیوسف (1387). خلدبرین، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
وحید قزوینی، میرزامحمدطاهر (1383). تاریخ جهانآرای عباسی، تصحیح سید سعید میرمحمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یوسفی، فرهاد (1382). «شکنجه در دورۀ صفویه در دستگاه قضایی»، نشریۀ ماهنامۀ قضایی، س 7، ش 40.