نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیارگروه تاریخ دانشگاه یزد

چکیده

در ساختار قدرت ایران عصر قاجار، هرچند انبوه شاهزادگان، تسلّط یکپارچۀ سلسله را تسهیل می‎کرد، سازوکار تقسیم مناصب موانعی را در نظارت بر رفتار حکمرانان فراهم‎آورد و عملکرد سلطان حسین‎میرزا جلال‎الدوله نمادی از نحوۀ حکمرانی قاجاریه در ولایات بود که بازتاب آن در حیات اجتماعی از دو جهت حایز اهمیت است: رهیافت به مصایب قشرهای زیردست جامعه و تلقی اجتماعی از ساختار قدرت. هرچند جنبش مشروطیت تحدیدی بر شاه، وابستگانش و این رویه به‎شمار‎می‎رفت، تضاد منافع روس و انگلیس به شکل صف‎آرایی مستبدین و آزادی‎خواهان، منسجم‌نبودن رویه در بدنۀ مشروطه‎خواهان و استفادۀ ابزاری آنها در ضربه‎پذیری رقیب، بستر مناسبی برای فرصت‎طلبی افرادی چون جلال‎الدوله فراهم‎آورد تا با پدیدۀ نوین همراه شوند. بر‌این اساس، عملکرد جلال‎الدوله به‌عنوان نمادی از ساختار قدرت در ولایات نه‎تنها بر آسیب‎پذیری بدنۀ اجتماعی افزود، نقشی مؤثر در شکل‎دهی تلقی آنها از نظام پارلمانی داشت. مقالۀ حاضر،  با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، به واکاوی در اسناد، داده‎ها و مکتوبات تاریخی موجود پرداخته تا پاسخ‎گوی این پرسش‌ها باشد: در حکومت جلال‎الدوله، حیات اجتماعی فارس و یزد چه ویژگی‎هایی داشت؟ عملکرد شاهزادگانی چون جلال‎الدوله بر انتظارات مردم ولایات نسبت به پدیدۀ نوین مشروطیت چه تأثیری داشت؟ تعامل مشروطه‎خواهان با ظل‎السلطان و جلال‎الدوله تا چه میزان با آمال عمومی نسبت به نظام پارلمانی تناسب داشت؟.

کلیدواژه‌ها

آدمیت، فریدون (بی‎تا). مجلس اوّل و بحران آزادی، تهران: روشنگران.
آیتی، عبدالحسین (1326). کشفالحیل، ج 1، تهران: نقش‎جهان.
آیتی، عبدالحسین (1342ق). کواکبالدریه فیمآثرالبهائیه، مصر: بی‎نا.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎بن‎علی (1367). تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، ج 3، تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎بن‎علی (1385). روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، مقدمه و فهارس ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
اعظام قدسی، حسن (1349). خاطرات من یا روشنشدن تاریخ صدساله، ج 1، تهران: ابوریحان.
افضل‎الملک، غلامحسین (1361). افضلالتواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: تاریخ ایران.
بامداد، مهدی (1347). تاریخ رجال ایران در قرون 14ـ13ـ12، تهران: زوار.
براون، ادوارد (1338). انقلاب ایران، ترجمه و حواشی احمدپژوه، تهران: کانون معرفت.
بشیریه، حسین (1380). موانع توسعۀ سیاسی در ایران، تهران: گام نو.
تشکری، علی‎اکبر (1392). «کارکرد انجمن تبلیغی کلیسا در عصر قاجار: موانع و راهکارها»، مجلۀ تاریخ ایران، ش13.
تفرشی حسینی، احمد (1351). روزنامۀ اخبار مشروطیت و انقلاب ایران، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
جکسن، آب‍راه‍ام‌ وال‍ن‍ت‍ای‍ن‌ وی‍ل‍ی‍ام‍ز (1357). ایران در گذشته و حال، ترجمۀ منوچهر امیری، فریدون بدره­ای، تهران: خوارزمی.
حسینی فسائی، میرزاحسن (1367). فارسنامۀ ناصری، تصحیح و تحشیۀ منصور رستگار فسائی، ج 2، تهران: امیرکبیر.
حکمت، علی‎اصغر (1355). سی خاطره از عصر فرخنده پهلوی، تهران: وحید.
دولت‎آبادی، علی‎محمد (1388). خاطرات و ملاحظات سید علیمحمد دولتآبادی، به کوشش ایرج افشار، تهران: سخن.
دولت‎آبادی، یحیی (1362). حیات یحیی، ج 2، تهران: بی‎نا.
دهجی، میرزا محمود(بی‌تا).رساله(تاریخ عقاید بهایی)، نسخة خطی
روزنامۀ انجمن تبریز (1376). ج 2، ش 32، تهران: کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران با همکاری استانداری آذربایجان شرقی.
زارع، اردشیر (نسخۀ تایپی). خاطرات اردشیر زارع، تهران: آرشیو کتابخانۀ یگانگی.
زینویف، ایوان الکسیویچ (1362). انقلاب مشروطیت ایران، نظرات یک دیپلمات روس؛ حوادث ایران در سالهای 1911 تا 1905، ترجمۀ ابوالقاسم اعتصامی، تهران: اقبال.
سپهر، عبدالحسین (1368). مرآتالوقایع مظفری و یادداشتهای ملکالمورّخین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: وزین.
سند شمارۀ 5597/296، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، محل در آرشیو: 1 آزات 116.
شبیری زنجانی، احمد (1384). «سفرنامۀ قم (از زنجان تا قم)»، مجموعۀ رسائل، به کوشش گروهی از نویسندگان، قم: آستانۀ مقدسه قم.
شیبانی، میرزاابراهیم (صدیق‎الممالک) (1366). منتخبالتواریخ، تهران: علمی.
صفائی، ابراهیم (1363). رهبران مشروطه، ج 1، تهران: بی‎نا.
ظل‎السلطان، مسعودمیرزا بن ‎ناصر (1325). تاریخ سرگذشت مسعودی: زندگینامه و خاطرات ظلالسلطان، همراه با سفرنامة فرنگستان، تهران: چاپ سنگی.
عین‎السلطنه، قهرمان‎میرزا سالور (1377). روزنامۀ خاطرات عینالسلطنه، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، ج 3، تهران: اساطیر.
فاضل مازندرانی، میرزا اسدالله (1305). تاریخ ظهورالحق، به اهتمام و بازنویسی عادل شفیع‎پور، ج 1، 8، تهران: مؤسسه ملّی مطبوعات امری.
فرهنگ، احمد (1352). «حاجی مهدی سر بریده و شلاق خوردن مرحوم سیدیعقوب انوار»، مجلۀ خاطرات وحید، ش 21 و 22.
فیضی، محمدعلی (127بدیع). خاندان افنان سدره رحمان، تهران: مؤسسه ملّی مطبوعات امری.
قائم‎مقامی، جهانگیر (1326). «حاجی میرزا ابراهیم‎خان صدیق‎الممالک»، مجلۀ یادگار، س 4، ش 1-2.
کاساکوفسکی، ولادی‍م‍ی‍ر آن‍دری‌ی‍وی‍چ‌ (1344). خاطرات کلنل کاساکوفسکی، ترجمۀ عباسقلی جلی، تهران: سیمرغ.
کتابهای آبی، انقلاب مشروطۀ ایران به روایت اسناد وزارت امور خارجۀ انگلیس (1377). به اهتمام رحیم‎زاده ملک، تهران: مازیار.
کتاب نارنجی، گزارشهای سیاسی وزارت خارجۀ روسیۀ تزاری دربارۀ انقلاب مشروطۀ ایران (1367). به کوشش احمد بشیری، ج 1، تهران: نور.
کربن، هانری (1346). مکتب شیخی از حکمت الهی شیعی، ترجمۀ فریدون بهمنیار، تهران: چاپ تایان.
کرزن، ناتانیل (1349). ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ وحید مازندرانی، ج 1، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کریمی زنجانی اصل، محمد؛ و آمنه حسینی گلسفیدی (1375). «ناسازگار در قدرت سیاسی؛ نگاهی گذرا به ساختار قدرت سیاسی در ایران عصر قاجار (از ابتدا تا ظهور مشروطیت)»، اطلاعات سیاسی اقتصادی، ش 112-113.
کلانتری باغمیشه‎ای، میرزا ابراهیم‎خان (1377). روزنامۀ خاطرات شرفالدوله، به کوشش یحیی ذکاء، تهران: فکر روز.
مالمیری، حاج محمدطاهر (1342ق). تاریخ شهدای یزد، قاهره: بی‎نا.
مالمیری، حاج محمدطاهر (1992م). خاطرات مالمیری، لانگنهاین ـ آلمان: لجنه ملّی نشر آثار امری به لسان فارسی و عربی.
مامانتوف، ن. پ (1363). بمباران مجلس شورای ملّی در سال 1326 هجری قمری، حکومت تزار و محمدعلیشاه، ترجمۀ شرف‎الدین قهرمانی، به کوشش همایون شهیدی، تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ.
متن مذاکرات مجلس دورۀ هجدهم.
محبوبی اردکانی، حسین (1368). تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثر و الآثار در احوال رجال دوره و دربار ناصری، به کوشش ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر.
مجلۀ ایساتیس (1334). «گوشه‎هایی از تاریخ یزد»، ش 3.
مستوفی، عبدالله (1371). شرح زندگانی من؛ تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه، ج 1، تهران: زوار.
معاصر، حسن (1353). تاریخ استقرار مشروطیت در ایران: مستخرجه از اسناد محرمانۀ وزارت امور خارجه انگلستان، استخراج و تهیۀ حسن معاصر، 2 جلد، تهران: ابن‎سینا.
ملک‎زاده، مهدی (1371). تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج 3، تهران: علمی.
میرحسینی، محمدحسن (1380-1381). «بازرگانی یزد در دورۀ ناصرالدین‎شاه (1313ـ1264ق)»، پایان‎نامۀ دکتری تاریخ، دانشگاه تهران.
نبیل زرندی (1991م). مطالعالانوار، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، دهلی نو: مرآت.
نواب، محمدحسین (1355). «خاطرات نواب»، تنظیم و نگارش محمود رستگار، مجلۀ وحید، ش 190ـ191.
نواب رضوی، میرزامحمد (1388). خاطرات وکیل­التولیه، به کوشش علی‎اکبر تشکری بافقی، ج 1، تهران: سخن.
وقایع اتفاقیه: گزارشهای خفیهنویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال 1291 تا 1322 (1362). به کوشش سعیدی سیرجانی، تهران: نوین.
هدایت، مهدی‎قلی (1363). طلوع مشروطیت، به کوشش امیراسماعیلی، تهران: بی‎نا.
یزد در اسناد امینالضرب (1380). به کوشش اصغر مهدوی و ایرج افشار، تهران: فرهنگ ایران‎زمین.
Griffith, M. E. Hume (1909). Behind the Veil in Persia and Turkhsh Arabia. Philadelphia, J.B. Lippincott Cimpony.
Perkins, J, A (1843).A Residence of Eight Years in Persia among the Nestorian Chiristians, Andover, Mass:Allen, Morrril & Wardwell.