نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)،

2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه تبریز (نویسنده مسئول)

چکیده

تهیدستان شهری شامل گروه‎های متعددی مانند لوطیان‌، مزدوران شهری، دست‎فروشان، حاشیه‎نشینان شهری و...‌بودند. با شروع انقلاب مشروطه، بیشترِ این اقشار به امید رهایی از فقر و فشارهای اقتصادی به انقلابیون پیوستند. اما، در پی ایجاد مشکلاتی نظیر افزایش قیمت اجناس از تحقّق آمال خود در حکومت مشروطه ناامید شدند و از آنجا که تحت نفوذ نخبگان جامعه بودند، با شکل‌گیری دو گروه مشروطه‌خواهان و سلطنت‌طلبان، لوطیان و جهّال در هر دو جبهه حضور یافتند. برخی با توجه به خصلت اجتماعی خود، در خدمت گروه‎های مخالف قرارگرفته و به غارت و چپاول اموال مردم پرداخته و به دستور دربار به قتل و ایجاد آشوب دست‎می‎زدند. سایر تهیدستان شهری از جهت فقر و اینکه در حوادث مشروطه تحت نفوذ مخالفان و موافقان مشروطیت قرارگرفتند، به همراه لوطیان و جهّال در یک طیف قرارداشتند. در این مقاله،با شیوۀ تحلیلی و توصیفی، عملکرد تهیدستان، لوطیان و جهّال تهران در حوادث مشروطه و اینکه چرا این گروه‎ها در دو سوی مشروطه‎خواهان و مخالفان قرارگرفتند و نقش آنان در ایجاد آشوب‎های اجتماعی و یا در دفاع از مشروطیت چگونه بوده‎است، و همچنین این موضوع که نخبگان جامعه در تحوّلات سیاسی چگونه گروه‎های فرودست و ناآگاه جامعه را به خدمت خود می‎گیرند، بررسی می‌شود.

کلیدواژه‌ها

آبراهامیان، یرواند (1326). مقالاتی در جامعهشناسی سیاسی ایران، ترجمۀ سهیلا ترابی فارسانی، تهران: شیرازه.
آبراهامیان، یرواند (1384). ایران بین دو انقلاب، ترجمۀ احمد گل‎محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران: نی.
آفاری، ژانت (1385). انقلاب مشروطۀ ایران، ترجمۀ رضا رضایی، تهران: بیستون.
آموزگار، حبیب‎الله (1375). فرهنگ فارسی دانش، تهران: صفار.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎‎خان (1367). مرآتالبلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: دانشگاه تهران.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎خان (1379). روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، تهران: امیرکبیر.
اعظام قدسی، حسن (1342). کتاب خاطرات من یا روشنشدن تاریخ صدساله، ج 1، تهران: ابوریحان.
اقبال، عباس الف(1325). «دو مکتوب راجع به مشروطیت»، یادگار، س 3، ش 2.
اقبال، عباس ب(1325). «قاتل حقیقی میرزا علی‎اصغرخان اتابک»، یادگار، س 3، ش 4.
انصاف‎پور، غلامرضا (1353). تاریخ و فرهنگ زورخانه و گروههای اجتماعی زورخانه، تهران: وزارت فرهنگ و هنر، مرکز مردم‎شناسی ایران.
اورسل، ارنست (1882). سفرنامۀ اورسل، ترجمۀ علی‎اصغر سعیدی، تهران: زوّار.
ایرج ‎میرزا (1372). تحقیق در احوال و افکار و آثار و اشعار ایرجمیرزا و خاندان و نیاکان او در دیوان کامل ایرجمیرزا، به اهتمام محمد جعفر محجوب، تهران: چاپخانۀ رشدیه.
ایوانف، میخاییل سرگیویچ (1357). انقلاب مشروطیت ایران، ترجمۀ آذر تبریزی، تهران: شبگیر ـ ارمغان.
براون، ادوارد گرانویل (1380). انقلاب مشروطیت ایران، ترجمۀ مهری قزوینی، تهران: کویر.
بست، ژان میشل (1372). جامعهشناسی جنایت، ترجمۀ فریدون وحیدا، مشهد: آستان قدس.
بلوکباشی، علی (1383). «پدیده‎ای به نام لوطی و لوطیگری در حیات تاریخ اجتماعی ایران»، فرهنگ مردم، س 2، ش 8 و 9.
بهار، محمدتقی (1371). تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، دورۀ مشروطیت، ج 1، تهران: امیرکبیر.
پیترکات، لوید (1381). طبقۀ کارگر یا تهیدستان شهری؛ بررسی وضعیت قشربندی نیروی کار در کشورهای پیرامونی، ترجمۀ حسینعلی نوذری، تهران: قطران.
تاریخ استقرار مشروطیت در ایران (1347). (مستخرجه از روی اسناد محرمانۀ وزارت امور خارجۀ انگلستان)، استخراج و تهیۀ حسن معاصر، تهران: ابن‎سینا.
 حسینی، سید اشرف‎الدین گیلانی (1370). دیوان نسیم شمال، 2 جلد، با مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: مطبوعاتی حسینی.
حکمت بوشهری، علی‎محمد (1364). «لوطی ـ مشطی»، آینده، س 11، ش 1-3.
خارابی، فاروق (1386). انجمنهای عصر مشروطه، تهران: مؤسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق (1362). به کوشش ایرج افشار، تهران: فردوسی.
دوگوبینو، کنت (بی‎تا). سه سال در ایران، ترجمۀ ذبیح‎الله منصوری، تهران: فرخی.
دولت‎آبادی، یحیی (1336). حیات یحیی، ج 1و3، تهران: ابن‎سینا.
دهقان‎نژاد، مرتضی (1388). «آسیب‎شناسی انقلاب مشروطه با تکیه بر نقش اقشار لومپن»، مجلۀ پژوهشهای تاریخی دانشگاه اصفهان، ش 28.
رسول‎زاده، محمدامین (1377). گزارشهایی از انقلاب مشروطیت ایران، ترجمۀ رحیم رئیس‎نیا، تهران: شیرازه.
رضازاده ملک، رحیم (1352). چکیدۀ انقلاب حیدرخان عمواوغلی، بی‎جا: بی‎نا.
رواسانی، شاپور (1385). «ستارخان سردار ملّی خدمتگذار و قهرمان ستمدیدگان»، اطلاعات سیاسی اقتصادی، س 21، ش 227-230.
روزنامۀ انجمن (1326). شمارۀ 32.
روزنامۀ ایران نو (1327). شمارۀ 15، 17، 26.
روزنامۀ حبلالمتین (یومیه) تهران (1325). شمارۀ 66، 109، 190، 195، 203، 208.
روزنامۀ صبح صادق (1325). شمارۀ 199، 214، 219.
روزنامۀ صبح صادق (1326). شمارۀ 19، 23، 27، 79.
روزنامۀ صور اسرافیل (1326). شمارۀ 23.
روزنامۀ صوراسرافیل (1325). شمارۀ 3، 5، 7، 20، 22.
روزنامۀ عدالت (1324). شمارۀ 27.
روزنامۀ مجلس (1326). شمارۀ 154.
روزنامۀ نامۀ ملت (1326). شمارۀ 36.
سند شمارۀ 1، شمارۀ ردیف 296001001، آرشیو 643 الف 2 الف ز ا، شمارۀ میکروفیلم 1001/1، سازمان اسناد ملّی ایران.
سند شمارۀ 2، شمارۀ ردیف 293001433،  آرشیو 609 ظ ا ب آ ا، شمارۀ میکروفیلم 00051423، سازمان اسناد ملّی ایران.
شریف کاشانی، محمدمهدی (1362). واقعات اتفاقیه در روزگار، 3 جلد، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران: تاریخ ایران.
شیرالی، فاطمه (1384). انجمنهای تهران در عصر مشروطیت، تهران: باران اندیشه.
صفایی، ابراهیم (1344). رهبران مشروطه، تهران: جاویدان علمی.
ظهیرالدوله، میرزا علی‎خان (1351). خاطرات و اسناد ظهیرالدوله، به کوشش ایرج افشار، تهران: شرکت سهامی کتاب‎های جیبی.
فلور، ویلم (1366). جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران عصر قاجار، ترجمۀ ابوالقاسم سری، ج 1، تهران: توس.
فوران، جان (1377). مقاومت شکننده تاریخ تحوّلات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی ایران، ترجمۀ احمد تدین، تهران: رسا.
قزوینی، محمدشفیع (1370). قانون قزوینی، به کوشش ایرج افشار، تهران: طلایه.
قهرمان ‎میرزا، سالور عین‎السلطنه(1377). روزنامۀ خاطرات عینالسلطنه، ج 2 و 3، روزگار پادشاهی مظفرالدینشاه و محمدعلیشاه، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران: اساطیر.
کتابهای آبی، انقلاب مشروطیت ایران به روایت اسناد وزارت امور خارجۀ انگلستان (1370). به اهتمام رحیم رضازاده ملک، تهران: مازیار ـ معین.
کسروی، سید احمد (1376). تاریخ هجدهسالۀ آذربایجان بازماندۀ تاریخ مشروطۀ ایران، تهران: امیرکبیر.
کلانتری باغمیشه‎ای، میرزا ابراهیم‎خان شرف‎الدوله(1377). روزنامۀ خاطرات شرف‎الدوله، به کوشش یحیی ذکاء، تهران: فکر روز.
کلهر محمد؛ و شهروز ماشینچی ماهری (1388). «لمپن‎ها در گذر از مشروطیت به عصر پهلوی اول»، فصلنامۀ مسکویه، ش 11.
کسروی، سید احمد (1369). تاریخ مشروطۀ ایران، تهران: امیرکبیر.
گزارشهای نظمیه از محلّات تهران، راپورت وقایع مختلفه دارالخلافه 1305-1303ق (1377). به کوشش انسیه شیخ رضایی و شهلا آذری، تهران: سازمان اسناد ملّی ایران.
گیدنز، آنتونی (1386). جامعهشناسی، ترجمۀ منوچهر صبوری، چ 20، تهران: نی.
لغتنامه (1330). به کوشش علی‎اکبر دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
لهسائی‎زاده، عبدالعلی (1374). نابرابری و قشربندی اجتماعی، شیراز: دانشگاه شیراز.
مؤمنی، باقر (1352). ایران در آستانۀ انقلاب مشروطیت، تهران: صدای معاصر.
مامانتوف، ن. پ (1380). بمباران مجلس شورای ملّی در سال 1326ق حکومت تزار و محمدعلیشاه، ترجمۀ شرف‎الدین قهرمانی، به اهتمام همایون شهیدی، تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ.
مجدالاسلام کرمانی، احمد (1351). تاریخ انحطاط مجلس، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
محیط مافی، هاشم (1363). مقدمات مشروطیت، به کوشش مجید تفرشی و جواد جان‎فدا، تهران: فردوسی.
مخبرالسلطنه، هدایت (1363). گزارش ایران قاجار و مشروطیت، مقدمه از سعید وزیری، به اهتمام محمدعلی صوتی، تهران: نقره.
مستوفی، عبدالله (1371). شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه، 2 جلد، تهران: زوار.
معین، محمد (1371). فرهنگ فارسی معین، 6 جلدی، ج 3، تهران: امیرکبیر.
ملک‎زاده، مهدی (1383). تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، 3 مجلد، 7 جلد، تهران: سخن.
ناظم‎الاسلام کرمانی، محمد (1332). تاریخ بیداری ایرانیان، جلد 2و3، به اهتمام علی‎اکبر سعیدی سیرجانی، بی‎جا: بنیاد فرهنگ ایران.
نوایی، عبدالحسین (2536).  فتح تهران گوشههایی از تاریخ مشروطیت، تهران: بابک.
هدایت، مهدیقلی (مخبرالسلطنه) (1344). خاطرات و خطرات، تهران: زوّار.
همایون کاتوزیان، محمدعلی (1379). مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران: سهامی انتشار.
یزدانی، سهراب (1380). «لوطیان تبریز و مشروطیت» خودآگاهی و تاریخپژوهی یادنامه استاد عبدالهادی حائری، تهران: دانشگاه تهران.
یزدانی، سهراب(1385)، «مجاهدان و مقاومت تبریز». مجله تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی محلات، شماره 1، تابستان 1385، ص114-125
یغمایی،اقبال (1357). شهید راه آزادی سید جمال الدین واعظ اصفهانی، تهران: طوس.