نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ/ دانشگاه اصفهان

2 کارشناس ارشد تاریخ/ دانشگاه اصفهان

چکیده

شریعت اسلام حدود و تعاریفی مشخص از روابط حقوقی زن و مرد در نهاد خانواده مطرح کرده است. بر اساس آن، اولین رابطة حقوقی عناصر مذکور با برقراری ازدواج شکل می‌گیرد. در صورتی که رابطة اجتماعی مزبور با گسیختگی خانواده قطع شود، نوعی دیگر از روابط حقوقی برقرار می‌شود که مؤلفه‌های خاص خود را داراست. در پژوهش حاضر، با استناد به اسناد و دیگر منابع هم‌سو، ضوابط و چالش‌های حاکم بر روابط حقوقی زن و مرد در چهارچوب خانواده را در دورة قاجار بازنمایی می‌کنیم و این روابط را در دو حیطة حقوق مالی چون مهریه و نفقه و حقوق غیرمالی چون حضانت فرزند وامی‌کاویم. یافته‌های این پژوهش می‌تواند چشم‌اندازی از سیر قوانین فقهی حاکم بر خانواده را در این مقطع نشان دهد و تا حدودی به شفاف‌سازی جوانبی از تاریخ اجتماعی و حقوقی دورة قاجار منتهی شود.

کلیدواژه‌ها

ابهری، حمید و جواد طهماسبی (1388). «موجبات طلاق به درخواست زوجه در حقوق ایران و فقه امامیه»، فصل‌نامة تخصصی فقه و مبانی حقوق اسلامی، س 6، ش 18.
اتحادیه (نظام مافی)، منصوره (1373). «زن در جامعة قاجار (موقعیت اجتماعی زنان در آغاز قرن 14 ق)»، کلک، ش 55 و 56.
اتحادیه (نظام مافی)، منصوره (1377). این‌جا طهران است، تهران: تاریخ ایران.
اتحادیه (نظام مافی)، منصوره و سعید روحی (1385). در محضر شیخ فضل‌الله نوری، تهران: تاریخ ایران.
امامی، سیدحسن (1372). حقوق مدنی، ج 5، تهران: اسلامیه.
پولاک، یاکوب ادوارد (1361). سفرنامة پولاک (ایران و ایرانیان)، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
تاج‌السلطنه (1361). خاطرات تاج‌السلطنه، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران: تاریخ ایران.
ترکچی، فاطمه و علی ططری (1390). اسناد بانوان در دورة مشروطیت (دورة دوم و سوم مجلس شورای ملی)، تهران: کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای ملی.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1372). ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش.
دالمانی، هانری رنه (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمة فره‌وشی، تهران: ابن‌سینا و امیرکبیر.
دهخدا، علی‌اکبر (1337). لغت‌نامه، ج 31، تهران: دهخدا.
رضایی، امید (1390). درآمدی بر اسناد شرعی دورة قاجار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سرنا، کارلا (1362). آدم‌ها و آیین‌ها در ایران، ترجمة علی‌اصغر سعیدی، بی‌جا: نقش جهان.
سعدوندیان، سیروس (1379). درآمدی بر جمعیت‌شناسی تاریخی ایران در عصر قاجار، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شهری، جعفر (1367). تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج 1، تهران: رسا.
شهید ثانی (بی‌تا). مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام، ج 1، قم: دارالهدی الطباعه والنشر.
عین‌السلطنه، قهرمان میرزا سالور (1378). روزنامة خاطرات عین‌السلطنه (قهرمان میرزا سالور)، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، ج 9، تهران: اساطیر.
کاتوزیان، ناصر (1375). دورة مقدماتی حقوق مدنی خانواده، تهران: یلدا.
محقق داماد، سیدمصطفی (1368). حقوق خانواده، تهران: علوم اسلامی.
منصور، جهانگیر (1385). قانون اساسی جمهوری اسلامی و قانون مدنی، تهران: دوران.
مونس‌الدوله (1380). خاطرات مونس‌الدوله، به کوشش سیروس سعدوندیان، تهران: زرین نگارستان کتاب.
مهرآبادی، میترا (1379). زن ایرانی به روایت سفرنامه‌نویسان فرنگی، تهران: آفرینش.
نوایی، عبدالحسین (1383). مهد علیا به روایت اسناد، تهران: اساطیر.
ورهرام، غلامرضا (1367). نظام سیاسی در سازمان‌های اجتماعی ایران در عصر قاجار، تهران: معین.
ویشارد، جان (1363). بیست سال در ایران، ترجمة علی پیرنیا، بی‌جا: نوین.
ویشته، عباس (1388). «نگاهی حقوقی به تأمین نفقه در پیش‌گیری از طلاق»، فصل‌نامة شورای فرهنگی اجتماعی زنان، س 11، ش 43.
ویلسن، آرنولد (1363). سفرنامة ویلسن (تاریخ سیاسی و اقتصادی جنوب غربی ایران)، ترجمة حسین سعادت نوری، تهران: وحید.
هدایت، مهدی قلی‌خان (1385). خاطرات و خطرات توشه‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از دورة زندگی من، تهران: زوار.
 
اسناد
سازمان اسناد ملی ایران (س.ا.م.ا)
تعیین وکیل توسط خانم آغا برای دریافت حقوقش (1337 ق). 11/78591-298.
درخواست مهلت عبدالرزاق به منظور پرداخت حقوق زن مطلقه‌اش (1331 ق). 1728-360.
شکایت خدیجه خانم جهت دریافت نفقه (1330 ق). 8/68348-298.
شکایت آغابیگم دربارة عدم صحت طلاقش (1338 ق). 11/77524-298.
شکایت خاور خانم دربارة تعیین تکلیف (1338 ق). 6/38043-298.
شکایت خدیجه خانم جهت دریافت نفقه (1330 ق). 5/68348-298.
شکایت شهربانو دربارة مهریه‌اش (1329 ق). 2/34674-298.
شکایت عیال مشهدی علی کفاش دال بر عدم پرداخت حقوق وی (1329 ق). 3946-360.
شکایت کربلایی قاسم دربارة طلاق همسرش (1338 ق). 11/77629-298.
طلاق‌نامة آغابیگم و محمدعلی‌خان آژان (1337 ق). 8/77524-298.
طلاق‌نامة خانم آغا (1337 ق). 12/78591-298.
مصالحه‌نامة کوک سلطان (1322 ق). 13738-293.
مصالحه‌نامة مونس‌آغا (1341 ق). 10/22783-296.
مصالحه‌نامة هدایت‌الله‌خان اردستانی و همسرش (1339 ق). 4 و 2 و 1/24469-296.
مکاتبة شمس‌العلما دربارة تعیین نفقة اعتضادالملوک (1334 ق). 3/18673-296.
نکاح‌نامة مشهدی علی (1320 ق). 3/345741-298.
نکاح‌نامة مونس‌آغا (1338 ق). 9/22783-296.
وکالت‌نامة طلاق زهرا خانم (1299 ق). 4669-296.
وکالت‌نامة مولوده خانم (1336 ق). 10/77825-298.
 
اسناد مرکز اسناد اصفهان
شکایت زن جوشقانی برای دریافت حقوقش (1337 الف ق). 003/7550-293.
شکایت زن جوشقانی برای دریافت حقوقش (1337 ب ق). 7477-293،1337.
 
اسناد وب‌سایت دنیای زنان در دورة قاجار: مجموعة کارن
صلح‌نامة عفت خانم و کربلایی حسین تبریزی (1343 ق). 1252A176.
طلاق‌نامة بتول خانم و میرزا آقا (1335 ق). 1252A174.
 
اسناد وب‌سایت دنیای زنان در دورة قاجار: مجموعة لاجوردی
نکاح‌نامة بتول خانم با محمدحسن (1339 ق). 13116A76.
نکاح‌نامة میرزا اسدالله (1296 ق). 13116A75.