نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان،
2 کارشناسی ارشد تاریخ/ دانشگاه تهران،
چکیده
بیشتر پژوهش‌هایی که در دهه‌های اخیر به جنبش مزدکی پرداخته‌اند، ساختار طبقاتی جامعة ایران عهد ساسانی را عامل شکل‌گیری تندروانة آن دانسته و این موضوع را حاصل ناکارآمدی این بافت اجتماعی می‌دانند؛ از این رو در صددند به این قیام صورتی منطقی و واقعی ببخشند. در این پژوهش برآنیم نشان دهیم ساختار طبقاتی جامعه ایران باستان که ریشه‌های عمیقی در واقعیت های جامعة ایرانی داشت، نه تنها عامل بی ثباتی و نارضایتی عمومی نبوده، بلکه مهم ترین عامل ثبات، نیرومندی ساخت و بافت اجتماعی و عنصری مهم در تثبیت و تداوم بنیان قدرت و تولید ثروت بوده است. ایده‌های مزدک بیشتر حاصل اندیشه‌هایی است که متأثر از فلاسفه ایده‌آلیست یونان باستان، در گفتمان گنوسیستی آسیای غربی مقارن با دوران ساسانی و کمی پیش از آن، شکل گرفته بود و ریشه‌هایی غیر ایرانی و نامأنوس با واقعیت های جغرافیایی ـ اجتماعی ایران داشت. از این رو، این قیام موفق به جذب قشر نخبه و شکل‌دهی ساختار نوینی از جامعه و حکومت نشد و تأثیرات انقلابی و آرمان‌خواهانة آن عامل بسیاری از ناکامی‌های شورش‌ها و قیام‌ها گردید.
تازه های تحقیق
.
کلیدواژه‌ها
آذرفرنبغ پسر فرخزاد و آذر باد پسرامید، 1381،کتاب سوم دینکرد(دفتریکم)، یادداشت و ترجمه از فریدون فضیلت، تهران: نشر فرهنگ دهخدا.
آذرفرنبغ پسر فرخزاد و آذر باد پسرامید ،1384،کتاب سوم دینکرد(دفتردوم)، یادداشت و ترجمه از فریدون فضیلت، تهران: نشر مهرآئین.
آذرفرنبغ پسر فرخزاد و آذر باد پسرامید ،1389،دینکرد هفتم، آوانوسی و ترجمه از محمدتقی راشد محصل، تهران: نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول.
آسموسن، ی. پ، 1389، مسیحیان در ایران، مندرج در کتاب تاریخ ایران کمبریج، جلد سوم ، قسمت دوم، گرد آورنده: احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، تهران: نشر امیر کبیر، چاپ پنجم، صص 365-396.
آلتهایم، فرانتس،1393، تاریخ اقتصادی دولت ساسانی، ترجمة هوشنگ صادقی، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
آموزگار، ژاله، 1387، تاریخ اساطیری ایران، چاپ دهم، تهران: نشر سمت.
اخوان کاظمی،بهرام، 1383،«جنبش اجتماعی مزدک واندیشه سیاسی شاهی» ، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 65، پاییز، صص 1-19.
ابن اثیر، عزالدین، 1370، الکامل فی التاریخ،ج 2، ترجمه محمد حسین روحانی، چاپ اول، تهران: نشر اساطیر.
ابن اسفندیار ، محمد بن حسن، 1366،تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، چاپ دوم، تهران: نشر خاور.
ابن العبری، ابوالفرج بن اهرون، 1377، مختصر تاریخ الدول،ترجمه عبدالمحمد آیتی، چاپ اول، تهران، نشر علمی و فرهنگی.
ابن بلخی، 1363، فارسنامه، ، مصحح‌گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون،چاپ دوم، تهران، نشر دنیای کتاب.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، 1342،الفهرست، ترجمه رضا تجدّد، چاپ اول، تهران: نشر ابن سینا.
ابنمسکویه، ابوعلی، 1369،تجارب الاُمم،ج1،ترجمه ابوالقاسم امامی، چاپ اول، تهران: نشر سروش.
اصفهانی حمزة بن الحسن،1367،تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمه جعفر شعار، چاپ دوم، تهران: نشر امیر کبیر.
الیاده، میرچا، 1384، اسطوره بازگشت جاودانه، ترجمه دکتر بهمن سرکاراتی، چاپ دوم، تهران: نشر طهوری.
بغدادی، عبدالقاهر، 1358،الفرق بین الفرق،به اهتمام محمد جواد مشکور، چاپ سوم،تهران: انتشارات اشراقی.
بلاذری، احمد بن یحیی، 1367،فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران: نشر نقره.
بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد، 1353،تاریخ بلعمی، (تکمله تاریخ طبری) ج 2،تصحیح ملک الشعراء بهار، چاپ دوم: تهران، نشر زوار.
بیرونی، ابوریحان، 1380، آثار الباقیه عن القرون الخالیه،تحقیق پرویز اَذکائی، چاپ اول، تهران: نشر میراث مکتوب.
بیلی، سرهارولد، 1389،یادداشتی درباره فرقه های دینی که کرتیر از آن ها یاد کرده است، مندرج در کتاب تاریخ ایران کمبریج، جلد سوم، قسمت دوم، گردآورنده: احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، چاپ پنجم، تهران: نشر امیر کبیر.
بویس، مری، 1381، زردشتیان، باورها و آداب دینی آنها، ترجمه عسگر بهرامی، تهران: نشر ققنوس.
بویس، مری، 1374،تاریخ کیش زردشت، اوائل کار، ترجمۀ همایون صنعتی زاده، چاپ اول، تهران: توس.
بهار، مهرداد، 1358،دیدگاه هایی تازه درباره مزدک، مجله اندیشه آزاد کانون نویسندگان ایران، سال اول، شماره سوم، تهران: 28 اسفند.
پروکوپیوس،1382، جنگهای ایران وروم،ترجمه محم دسعیدی،تهران: نشرعلمیوفرهنگی.
پیگولوسکایا.ن، 1372،شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه عنایت الله رضا، چاپ دوم، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
تفضلی، احمد، 1385،مینوی خرد، به کوشش ژاله آموزگار، چاپ چهارم، تهران: نشر توس.
تفضلی، احمد ، 1386، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، چاپ پنجم، تهران: نشر سخن.
تفضلی، احمد ،1387،جامعه ساسانی، ترجمه مهرداد قدرت دیزجی، چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ثعالبی، ابومنصور، 1385،غرر اخبار الملوک الفرس و سیرهُمْ،ترجمه محمود هدایت، چاپ اول، تهران: نشر اساطیر.
جاماسپ آسانا، جاماسپ جی دستور منوچهر جی، 1371، متون پهلوی، گزارش سعید عریان، چاپ اول، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
جلالی نائینی، سید محمدرضا، 1385،گزیده سرودهای ریگ ودا، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
خوافی، احمدبن جلال الدین، 1341، مجمل فصیحی، ج1، تصحیح محمود فرخ، مشهد: نشرکتابفروشی باستان.
داندامایف، محمد، 1386،ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی، ترجمه روحی ارباب، چاپ چهارم، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
دریایی، تورج، 1391، ناگفته های امپراتوری ساسانیان، ترجمه آهنگ حقانی و محمود فاضلی بیرجندی، چاپ اول، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
دریایی، تور.،1390، شاهنشاهی ساسانی، ترجمة مرتضی ثاقب فر، چاپ پنجم، تهران: انتشارات ققنوس.
دومزیل، ژرژ، 1386، طبقات اجتماعی ایران قدیم، مندرج در کتاب تمدن ایرانی، ترجمه عیسی بهنام، چاپ چهارم، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
دوشن گیمن، ژرژ، 1385،دین ایران باستان، ترجمۀ رویا منجم، چاپ دوم، تهران: نشر فکر روز.
دیاکونوف، میخاییل میخاییلوویچ،1390،تاریخ ایران باستان، ترجمه روحی ارباب، چاپ ششم، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، 1384،اخبار الطوال،ترجمه محمود مهدوی دامغانی، چاپ ششم، تهران: نشر نی.
زرین کوب، عبدالحسین، 1390،تاریخ مردم ایران(2جلد)، چاپ سیزدهم، تهران: نشر امیر کبیر.
زرین کوب، عبدالحسین.، 1389،فتح ایران به دست اعراب و پیامد آن، مندرج در کتاب تاریخ ایران کمبریج، جلد چهارم، ترجمه حسن انوشه، چاپ هشتم، تهران: نشر امیرکبیر، صص 7-50.
زنر، آرسی، 1389،طلوع و غروب زردشتی گری، ترجمۀ دکتر تیمور قادری، چاپ سوم، تهران: انتشارات فکر روز.
شعبانی، رضا، 1385،مبانی تاریخ اجتماعی ایران، چاپ ششم، تهران: نشر قومس.
شکی،منصور، 1385،نظام طبقاتی درعصرساسانی،ترجمه حسین کیانراد،مندرج در کتاب جامعه واقتصادعصرساسانی،چاپ اول، تهران: نشرسخن،صص 13ـ 28.
شهرستانی، عبدالکریم، 1350،الملل و النحل،مصحح محمد رضا جلالی نائینی، تهران: نشر اقبال، 1350.
شمس،محمدجواد، 1390،«مزدکیه: یگانه پرستی یا دوگانه گرایی»، پژوهشنامه ادیان، سال پنجم، شماره نهم، بهاروتابستان.
طبری، محمد بن جریر، 1362، تاریخ الرسل و الملوک،ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: نشر اساطیر.
طبیبی، حشمت الله، 1350، سیر طبقات اجتماعی و ویژگی های خانواده در ایران قدیم، مجله بررسی های تاریخی، شماره 37، صص 1-32 .
عالم، عبدالرحمن، 1384،تاریخ فلسفه سیاسی غرب (از آغاز تا پایان سده های میانه)، چاپ نهم، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.
عریان، سعید،1382،راهنمای کتیبه های ایرانی میانه، چاپ اول، تهران: نشر معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور.
فرای، ریچارد، 1373،میراث باستانی ایران،ترجمه مسعود رجب نیا، چاپ چهارم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم،1374،شاهنامه، چاپ هشتم، تهران: انتشارات امیر کبیر.
فولادپور،همایون وهایده ربیعی، 1368، «نگاهی تازه به داستا نمزدک و قباد»، ایراننامه،زمستان، شماره 29،صص 1-47.
طاهری،محمد ومحمد مومنیثانی،1389،«بررسی تفاوت ساختاری داستان مزدک در شاهنامه با دیگر منابع تاریخی»، پژوهشنامه زبان وادب پارسی(گوهرگویا)،سال چهارم،شماره دوم،پیاپی 14،تابستان،صص 59-74.
کاپلستون، فردریک،1388،تاریخ فلسفه (جلد یکم، یونان و روم)، ترجمة سید جلال الدین مجتبوی، چاپ ششم، تهران:نشر علمی و فرهنگی، نشر سروش.
کریستن سن، آرتور امانوئل، 1374،سلطنت قباد و ظهور مزدک،ترجمه احمد بیرشک، چاپ دوم، تهران: نشر طهوری.
کریستن سن، آرتور امانوئل.، 1384، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی ،چاپ چهارم، تهران: نشر صدای معاصر.
کلیما، اوتاکر، 1386،تاریخ جنبش مزدکیان، ترجمه جهانگیر فکری ارشاد، چاپ دوم، تهران: نشر توس.
کلیما، اوتاکر ،1371، تاریخچه مکتب مزدک، ترجمه جهانگیر فکری ارشاد، چاپ اول، تهران: نشر توس.
کولپ، کارستن، 1389، سیر و تحول اندیشه دینی، تاریخ ایران کمبریج، جلد سوم، بخش دوم، گرد آوری احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، چاپ پنجم، تهران:نشر امیرکبیر.
گاتری، دبلیو. کی. سی، 1377،تاریخ فلسفه یونان(جمهوری)، جلد 15، ترجمه حسن فتحی، چاپ اول، تهران: نشر فکر روز، تهران.
مجتبایی، فتح الله، 1352، شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان، تهران: نشر انجمن فرهنگ ایران باستان.
مستوفی، حمدالله، 1364، تاریخ گزیده، تهران: نشرامیرکبیر.
مسعودی، ابوالحسن، 1356،مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجه ابوالقاسم پاینده، ج 1و2، چاپ سوم، تهران: نشرعلمی و فرهنگی.
مقدسی، مطهربن طاهر، 1374،البدء والتاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعی کدکنی، ج1 و2،تهران: نشرآگاه.
نارمن شارپ،رلف، 1346،فرمان های شاهنشاهان هخامنشی، انتشارات شورای مرکزی جشن های شاهنشاهی، شیراز: 1346
مجتبی مینوی،1356، نامه تنسر به گسنسپ، گردآورنده تعلیقات، مجتبی مینوی و محمد اسماعیل رضوانی، چاپ دوم، تهران: نشر خوارزمی.
نوبختی،حسن، 1361،فرق الشیعه، ترجمه محمد جوادمشکور، تهران: نشرعلمی و فرهنگی.
نولدکه، تئودور، 1358،تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب، تهران، نشر انجمن آثارملی.
نیکلسون، ر.ا.، 1361، مزدک، ترجمه آوانس آوانسیان، مجله آینده، سال هشتم، مرداد، شماره 5.
نیولی، گراردو، 1390،از زردشت تا مانی، ترجمه آرزو رسولی، چاپ اول، تهران: نشر ماهی.
ویدن گرن، گئو، 1390، مانی و تعلیمات او، ترجمه دکتر نزهت صفای اصفهانی، چاپ چهارم، تهران: نشر مرکز.
ویسهوفر، یوزف، 1389، قیام گئوماته و آغاز پادشاهی داریوش اول، ترجمه هوشنگ صادقی، چاپ دوم، تهران: نشر آمه.
وینتر، انگلبرت و بئاته دیگناس، 1386،روم و ایران، ترجمة کیکاووس جهانداری، چاپ اول، تهران: نشر فرزان روز.
یعقوبی، ابن واضح، 1374، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، چاپ هفتم، تهران: نشر علمی و فرهنگ.
یارشاطر، احسان، 1389،آیین مزدکی، تاریخ ایران، پژوهش دانشگاه کمبریج، جلد سوم قسمت دوم، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، چاپ پنجم، تهران: نشر امیر کبیر، صص 447-483.
Altheim, F. & Stiehl, R. 1953: "Mazdak und Porphyrios", La Nauvelle Clio V, Brussels, p. 356-76.
Ashouri D., 2003: “Nietzsche and Persia”, in Encyclopaedia Iranica, edited by E. Yarshater.
Ashuri, Dariush, “Nietzsche and Persia”, Encyclopaedia Iranica.
Bausani A., 2000: "Two Unsuccessful Prophets: Mani and Mazdak", Religion in Iran. From Zoroaster to Baha´ullah, Bibliotheca Persica Press, New York, p. 101.
Cameron A., 1969-1970: "Agathias on the Sassanians", Dumborton Oaks Papers, vol. 23, p. 128-129.
Carlyle, A.W. and A.J.A. Carlyle, 1936: History of Mediaeval Political Theory in the west, 2vols., New York, NY: Barnes & Noble.
Crone P., 1992: "'kavād´s Heresy and Mazdak´s Revolt", Iran, vol. 29, p.30.
Dēnkart, 1372: “Drist-Dēnān”, Ma´ārif, Vol. 10, no. 1, p. 28-52.
Dumézil G., 1958: Mythe et épopée; dans "L´Idéologie Tripartites Des Indo-Européens," 1-3, Paris, 1968-1973.
Frye R. N., 1974: Methodology in Iranian History(Neue Methodologie in der Iranistik), Wiesbaden, s. 57 ff.
Gaube H., 1982: “Mazdak: Historical Reality or Invention?”,Studia Iranica, Vol. 11, p. 111-122.
Kister M.J., 1967: "Al- Hīra, Some notes on its relation with Arabia," Arabica, Vol. XI, 1967, p. 143-169.
Morony M., 1991: "Mazdak", The Encyclopaedia of Islam, Vol. VI, 1991, p. 444-452.
Nöldeke T., 1879: “Orientalischer Socialismus”, Deutsche Rundschau, XVIII, Berlin, p. 284-91.
Shaki M., 1970: "Some Basic Tenets of the Eclectic Metaphysics of the Dēnkart", Archiv Orientálni, vol. 38, p. 277-312.
Shaki M., 1985: "The cosmogonical and cosmological Teachings of Mazdak", paper in Honour of Professor Mary Boyce, Acta Iranica 25, E.J. Brill, Leiden, p. 527-543.
Shaki M., 1987: “The Social Doctrine of Mazdak in the Light of Middle Persian Evidence”, Archív Orientálni, vol. 46, p.306.
Shaki M., 1994: "Dād", Encyclopaedia Iranica, Vol. VI, p. 544.
Wesendonk, O.G.Von., 1919: "Die Mazdakiten, Eine Kommunistisch religiöse Bewegung im Sassanidenreich", Der Neue Orient VI, Berlin, p. 35-41; 1920: "Die Religion der Druzen", ibid. VII, p. 85-8, 127-30.
)