نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی/دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

 امام محمد غزالی از شخصیت‌های برجسته علمی درتاریخ اسلام که افکار وآثار او علاوه بر تأثیر در علم و سیاست زمانه خویش، بر سده­های پس از خود نیز موثر واقع شد و حیات فکری او داوری‌های گوناگونی را درطول تاریخ به خود دید. بااین حال برخی از جنبه‌های ورود غزالی به دستگاه سلطان سنجر سلجوقی و پذیرش تدریس نظامیه نیشابور هنوز جای بررسی دارد؛ این مطلب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که بدانیم  چرا پس از یک دوره گرایش به تصوف دوباره در سال 499ه.ق به دعوت سنجر سلجوقی و وزیرش فخرالملک پاسخ مثبت داد؟ مساله ی دیگر اینکه دلیل کناره گیری او پس از یکسال چه بوده و چه عواملی دیگر بار او را به بازگشت ترغیب کرد؟
پژوهش حاضر با رویکرد جامعه‌شناسی و زمینه‌شناسی تاریخی و بهره‌گیری از منابع تاریخی‌ نشان داد که عوامل سیاسی قبل و بعد دوره حکمرانی سنجر از جمله مرگ برکیارق و قدرت گرفتن سنجر و خاندان نظام‌الملک تاثیر زیادی در گرایش غزالی به نظامیه نیشابور برای تبلیغ مذهب اهل سنّت در زمان پادشاهی نیرومند داشته است؛در حالی که ضعف دولت سلجوقی، قتل فخرالمُلک، حسادت و توطئه فقهای نیشابور از عوامل جدایی او از نظامیه نیشابور در فترت یکساله بوده است.

تازه های تحقیق

.

کلیدواژه‌ها

آشتیانی،سید جلال الدین،(1378).نقدی بر تهافت الفلاسفه غزالی،قم:دفتر تبلیغات اسلامی.
آقسرایی، محمودبن محمد،(1362).مسامره الاخبارومسایره الاخیار،ترجمه عثمان توران ،بی جا:اساطیر.
آهنچی، آذر، (1378).«تأثیر فرهنگی غزالی در بغدادومسیر تفکر وی از تهافت الفلاسفه تا احیا علوم الدین »، مجله دانشکده ادبیات وعلوم انسانی دانشگاه تهران:س78-77،ش(86-63).
ابراهیمی دینانی،غلامحسین،(1370).منطق ومعرفت درنظر غزالی ،تهران: امیرکبیر.
ابن العدیم،کمال الدین عمربن احمد[بی تا].بغیه الطیب فی تاریخ حلب، بیروت:دارالفکر.
ابن تغری بردی،جمال الدین ابوالمحاسن،(بی تا).النجوم الظاهره فی ملوک مصر و القاهره،مصر: دارالکتب.
ابن خلدون،عبدالرحمن بن محمد،(1363).تاریخ ابن خلدون،ترجمه عبدالحمیدآیتی،ج2،تهران: موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی.
ابن خلکان،شمس الدین احمد،(1968).وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان،به تصحیح احسان عباس،بیروت: دارالثقافه.
ابن رشد،(1385).فصل المقال فی ما بین الحکمه و الشریعه، ترجمه سید جعفر سجادی، تهران: انجمن فلسفه ایران.
ابن طقطقی،محمد بن علی بن طباطبا،(1367).تاریخ فخری، ترجمه محمد وحید گلپایگانی،بی‌جا:انتشارات علمی و فرهنگی.
ابن عساکر،ابوالقاسم علی بن حسن،(1948).تاریخ مدینه دمشق،بیروت: دمشق.
ابن عماد حنبلی، عبدالحی بن احمد،(1399).شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، بیروت: دارالممیزه.
ابن کثیر دمشقی،عماد الدین اسماعیل،(1407ه.ق).البدایه والنهایه،تصحیح احمد ابوملحم،علی نجیب عطوی وعلی عبد الساطر،بیروت: دارالفکر.
ابن محمود قزوینی،زکریا،(1373).آثارالبلاد و اخبارالعباد،تهران:امیرکبیر.
اشپولر،برتولد،(1386).تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی،ترجمه جواد فلاطوری،ج1 ،تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اقبال آشتیانی، عباس ،(1383).«گفتگو راجع به زندگی غزالی»، مجله آموزش وپرورش،س9،ش 9.
باغستانی، اسماعیل ،(1380).«عناصر سازنده فرهنگ وتناقضات اندیشه غزالی»، آیینه پژوهش.س1،ش69.
بغدادی،خطیب،(1417).تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
بکار،عثمان،(1381).طبقه بندی علوم از نظر حکمای مسلمان،ترجمه جواد قاسمی،مشهد:بنیاد پژوهش های اسلامی.
پطروشفسکی،ایلیا پاولویچ،(1363).اسلام در ایران،ترجمه کریم کشاورز ، تهران:پیام.
ترقی جاه، حمید،(1412).ترجمه سیره المصطفی،ج1 ،تهران: انتشارات حکمت.
ترکمنی آذر،پروین،(1385).«سلجوقیان:اختلافات مذهبی وپیامد های آن»، پژوهش نامه علوم انسانی،س5،ش51.
تلمسانی، المقری،(1419)،نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، دارالفکر: بیروت.
تنکابنی، محمد بن سلیمان،(1386).قصص العلماء، به تصحیح محمد رضا برزگر خالقی و عفت کرباسی تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
تاریخ ایران کمبریج (1385). زیر نظر جی. آ. بویل، ترجمه حسن انوشه،ج5،تهران: امیر کبیر.
حاج سید جوادی،احمد ودیگران،(1368).دائره المعارف تشیع ،ج12تهران: سعید یحیی.
یاقوت حموی،(1995).معجم البلدان،بیروت: دار صادر.
ذهبی،محسن الدین محمد بن احمد،(بی‌تا)،سیر اعلام النبلاء،الرساله:بیروت.
ذهبی،محسن الدین محمدبن احمد،(1413)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام،بیروت: دارالکتب العربی.
زرکلی، خیرالدین،(1989).الاعلام،بیروت:دارالعلم الملایین.
زرین کوب،عبدالحسین،(1369).فرار از مدرسه، تهران: امیرکبیر.
ساکت، محمد حسین ،(1381).«غزالی ودگراندیشی ودگراندیشان»س1و2،ش5.
سبحانی،جعفر،(1411)،بحوث فی الملل و النحل، بیروت: الدارالاسلامیه.
سبکی،طبقات الشافعیه(بی تا).تحقیق محمود محمد الطناخی وعبدالفتاح محمدالحلو ، بی جا :دارالنشر.
سعادتی فر،فریبا،(1386).«نقش غزالی در تجدید حیات علوم دینی ومخالفت با علوم عقلی واثباتی»، فصلنامه تخصصی فقه وتاریخ وتمدن ،س3 ، ش12.
شامی،صالح احمد،(1413).الامام الغزالی،دمشق: دارالقلم.
صادقی، مقصود علی ،(1377).«جایگاه وزارت در عهد سنجر» ، نشریه دانشکده ادبیات وعلوم انسانی،س2،ش166.
صالحی، شامی،(1414).سبل الهدی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
طباطبائی ،سید جواد، (1365).«منحنی تحول اندیشه سیاسی غزالی» ،معارف،س3،ش3.
عزیزی ،حشمت ا..،(1388)،«پشتیبانی خواجه نظام الملک از صوفیان بزرگ خراسان» ، نامه تاریخ پژوهان ، ش 18.
ظهیری نیشابوری، ظهیرالدین(1332). سلجوق نامه، بامقدمه اسماعیل افشار، تهران: کلاله خاور.
عمادزاده، حسین ،(1374).تاریخ مفصل اسلام وایران، تهران: بی جا
عمرانی،محمدبن علی بن محمد، (1421).بیروت:دارالافاق العربیه (نورالسیره).
عمید زنجانی، عباسعلی ،(1387).مبانی اندیشه سیاسی اسلام،تهران: پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی.
غزالی،ابو حامد،(1418).الوجیز،به تحقیق علی معوض عادل عبد الموجود،دارالارقم بن ابی ارقم،بیروت:لبنان.
غزالی، ابو حامد ،(1371)،الاربعین،ترجمه برهان الدین حمدی، تهران: اطلاعات.
غزالی، ابو حامد ،(1371).کیمیای سعادت،به کوشش حسین خدیو جم،تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
غزالی، ابو حامد ،(1333).فضائل الأنام ، تصحیح عباس اقبال،تهران: ابن سینا.
غزالی، ابو حامد ،(1360)،المنقذ من الضلال،ترجمه صادق آئینه وند،تهران: امیرکبیر.
غزالی، ابو حامد ،(1367).نصیحه الملوک،به تحقیق جلال الدین همایی،تهران: موسسه نشر هما.
غزالی، ابو حامد (2004).احیاء علوم الدین، زین الدین ابی الفضل عبدالرحیم بن الحسین العراقی، بیروت: دارالمکتبه الهلال.
فاخوری،حنا وخلیل الجر.(1367).تاریخ فلسفه در جهان اسلامی،ترجمه عبدالحمید آیتی،بی جا: سازمان انتشارات وآموزش انقلاب اسلامی.
فلاح، مرتضی ،(1383).«خواجه نظام الملک در سیاست نامه،سیاست در عمل» ،کاوش نامه،ش9،س4.
قادری ،حاتم،(1370).اندیشه سیاسی غزالی،تهران: دفتر مطالعات سیاسی وبین المللی.
قرضاوی،یوسف،(1414).الغزالی بین مادحیه و ناقدیه، بیروت: موسسة الرسالة.
گلستانی،سید هاشم ودیگران،(1387). غزالی و اخلاق و فضیلت دینی،تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.
لمبتون،آن.ک.اس(1380).سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند،تهران:امیرکبیر.
مجاهد، احمد،(1370).مجموعه آثار فارسی احمد غزالی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
محمد نیا، مرتضی ،(1386).«ایرانیان وتاسیس مدرسه وکتابخانه نظامیه بغداد»آیینه پژوهش،س4،ش 104،خرداد.
محمودی، سید علی ،(1378).«کاوش عناصر نظریه دولت در اندیشه سیاسی امام محمد غزالی»،نامهفرهنگ،س4، ،ش32.
مدرس،میرزا محمدعلی،(1369).ریحانه الادب،ج3،[بی جا] : انتشارات خیام
مراقی،محمد مصطفی،(1355).مسلسله زعماء الفلسفه و الادب و الاخلاق حلقه الغزالی،مطبوعات: دارالمأمون.
مرحبا،محمد بن عبدالرحمن،(1413).خطاب الفلسفه العربیه الاسلامیه،بیروت: عزالدین.
وات،ویلیام مونتگمری ،(1385).«غزالی وناخشنودی او از توفیق دنیوی»،ترجمه فاطمه شاه حسینی،فصلنامه علامه.س6،ش12.
مینوی،مجتبی،(1368).نقد حال،تهران: انتشارات خوارزمی.
ناصری طاهری، عبد الله،(1375).تاریخ سیاسی اجتماعی آفریقا از آغاز تا ظهور عثمانیها، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ندوی،ابی الحسن علی الحسینی،(1423).رجال الفکر و الدعوه فی الاسلام،دمشق: دارالقلم.
هاجسن، مارشال ،(1369).فرقه اسماعیلیه،ترجمه فریدون بدره ای، تهران: افست.
هروی،ابوالحسن علی بن ابوبکر،(1423).الاشارات الی معرفه الزیارات، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
همایی،جلال الدین،(1368).غزالی نامه،[بی جا]: موسسه نشر هما.
یثربی، سید یحیی ،(1381).«امام محمد غزالی وخردورزی ودینداری» ، مجله فلسفه وکلام وعرفانذهن،س4،ش11و12.