نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه تبریز
2 دکتری تاریخ، مرکز تحقیقات فلسفه و تاریخ پزشکی/دانشگاه علوم پزشکی تبریز
چکیده
پاسخ‌گویی به نیازهای طبی در هر جامعه‌ای در قالب نظام طبی آن جامعه عملی می‌گردد لذا پژوهش حاضر براساس این مسئله شکل‌گرفته است که رویکرد شناختی و رفتاری در مقابله با بیماری مسری طاعون در جامعه ایران عصر صفوی در چه فضایی از گفتمان طبی و بر اساس چه روش‌هایی صورت می‌گرفت و بروز آن چه مصائبی را به دنبال داشت؟ یافته‌های پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی-تحلیلی نشان می‌دهد که نظام طب ایران عصر صفوی در مواجهه با بیماری طاعون از حوزه‌های مختلف معرفتی طب جالینوسی با طرز تفکر اخلاطی، طب مبتنی بر اصول تفکر اسلامی و طب عامیانه رایج در میان مردم بهره می‌برد. به لحاظ شناختی، عدم شناخت و ناآگاهی نسبت به عامل بیماری‌زا، سردرگمی در رویکرد رفتاری و شیوه‌های درمانی را به دنبال داشت ازاین‌رو پیشگیری از ابتلا به بیماری به شکل‌های گوناگون در اولویت قرار داشت و شیوه‌های مختلف درمانی نیز نه برای علاج منشأ و اصل بیماری که اغلب برای رفع عوارض و نشانه‌ها مورداستفاده قرار می‌گرفت. نتیجه متعاقب بروز طاعون در جامعه عصر صفوی، تلفات جمعیتی، مشکلات اقتصادی، قحطی و ناامنی راه‌ها بود.
کلیدواژه‌ها
احسائی حسینی، شمس‌الدین محمد(1089ق). کشف الاخطار فی طب الائمه الاطهار، کتابخانه ملی، شناسه بازیابی کتاب 811837.
ارزانی، حکیم محمداکبر(1387). طب اکبری، تحقیق و تصحیح موسسه احیاء طب طبیعی، به سفارش مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ج2، قم: انتشارات جلال‌الدین.
استرآبادی، محمدبن قاسم بن غلامعلی بن هندوشاه (قرن 11ق). دستورالاطباء، اختیارات قاسمی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 7070-10.
اسکندری بیگ طبیب(تاریخ کتابت 1074 ق). طب سکندری، [محل کتابت]: قندهار، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 46913-10ir.
اصفهانی، علی بن مفید(977ق). شمسیه،کتابخانه ملی، شناسه کتاب 1721342.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1367) تاریخ منتظم ناصرى، ج2، به تصحیح محمد اسماعیل رضوانى، تهران: دنیاى کتاب.
افوشته اى نطنزى، محمود بن هدایت الله (1373) نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار فی تاریخ الصفویه، به اهتمام احسان اشراقى، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
الحسینى القمى، قاضى احمد بن شرف‌الدین الحسین (1383) خلاصه التواریخ، به تصحیح احسان اشراقى، 2ج، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
الگود، سیریل(1357). طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، تهران: دانشگاه تهران.
بدلیسى،شرف خان (1377). شرف نامه، به اهتمام ولادیمیر ولییامینوف، ج2، تهران: اساطیر.
بریمانی، لطفعلی (1387). طب و داروهای سنتی، ج 3، تهران: گوتنبرگ.
تتوى، قاضى احمد، آصف خان قزوینى(1382). تاریخ الفی، مصحح غلام‌رضا طباطبایى مجد، ج8، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
ترکمان، اسکندر بیگ (1382). تاریخ عالمآراى عباسى، به اهتمام ایرج افشار، 3ج، تهران: امیرکبیر.
جرجانی، اسماعیل بن حسن(1384). ذخیره خوارزمشاهی، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ایرج افشار، 2ج، تهران: المعی.
جمع الفرائد(تاریخ کتابت 1084ق).[مجهول المولف]، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 6872-10.
جنابدى، میرزا بیگ (1378) روضه الصفویه، به کوشش غلام‌رضا طباطبایى مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
جنگ متفرقات(بیتا)، [مجهول المولف]، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک :39952-10ir.
جنگ نظم و نثر(تاریخ کتابت1076 ق). [مجهول المولف]، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 29931-10ir.
حقایق الطب(قرن 11 ق). [مجهول المولف، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 28514-10ir.
خلاصه التجارب(964ق). [بهاء الدوله رازی] ،[کاتب]:حسن بن الیوسف النوربخشی ارموی، کتابخانه ملی، شناسه کتاب818341.
خورشاه بن قباد الحسینی(1379). تاریخ ایلچی نظام شاه، تصحیح و تحشیه و اضافات محمدرضا نصیری، کوئیچی هانه دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
روزبهان خنجى، فضل‌الله(1382) تاریخ عالمآراى امینى، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
روملو، حسن(1384). احسن التواریخ، به اهتمام عبدالحسین نوائی، ج3، تهران: اساطیر.
شاردن، ژان(1372)، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایى، ج2، تهران: توس.
شفایی، مظفر بن محمدحسین(1084ق). قرابادین شفایی، محل کتابت: آمل، [کاتب] محمدتقی ابن محمد یوسف لواسانی کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، شماره مدرک: 10600-10ir.
صالح بن میرعلی(1035ق). ترجمه تقویم الابدان، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 29757-10ir.
خراسانی جنابذی، سلطان‌علی طبیب (933ق). دستور العلاج، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 18564-10ir.
علی پور سیلاب،جواد(1395). «باورهای عامیانه در طب ایران عصر قاجار»، رساله دکتری تاریخ، تبریز: دانشگاه تبریز.
عمید، حسن(1389). فرهنگ فارسی عمید، تهران: راه رشد.
عین الملک شیرازی، محمد بن عبدالله(1089ق). طب داراشکوه، [کاتب] محمدوزیر خلف حکیم محمد عالم کشمیری، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 48175-10ir.
عین الملک شیرازی، محمد بن عبدالله(1332ق: در اصل قرن 10ق). الفاظ الادویه، [چاپ سربی-سنگی]، کانپور، نول کشور، کتابخانه مجلس، شماره مدرک: 12551-9.
فرهنگ فشرده‌ی پزشکی آکسفورد(1375). ترجمه مصطفی مفیدی، تهران: فرهنگان.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی(قرن یازدهم). دفع و رفع آفات و بلیات،[نسخه خطی]، کتابخانه ملی، شناسه کد کتاب 1934661.
قاطع قزوینی، علی افضل بن محمدامین(قرن 11). فوائد افضلیه، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 7905-10.
قرآن کریم.
قزوینی، ابوالحسن(1367). فواید الصفویه، تصحیح، مقدمه و حواشی از مریم میر احمدى، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
قزوینی، شاه محمد بن مبارک(1047ق). جواهر نامه، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 4485 -10.
کثیری، مسعود، افشاری فر، راضیه(1393). «تحلیلی بر گسترش بیماری طاعون در دوران فترت و تیموری»، تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال 24، دوره جدید، شماره 24، پیاپی 114، زمستان.
کمال بن نور کمال الطبیب(974ق). کتاب طبی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 18582 -10ir.
کمپفر، انگلبرت(1360). سفرنامه کمپفرت به ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: انتشارات خوارزمی.
گنابادی، مظفر بن محمدقاسم(قرن 11ق). تنبیهات المنجمین ، کتابخانه ملی، شناسه بازیابی کتاب: 817585.
لاکهارت، لارنس (1383). انقراض سلسله صفویه، ترجمه اسماعیل دولتشاهى، تهران: علمى و فرهنگى.
متولی، عبدالله(1391). «نگرشی تحلیلی بر داده‌های آماری و عددی در منابع تاریخ‌نگاری دوره‌ی صفویه»، دو فصلنامه تاریخ نگری و تاریخ‌نگاری دانشگاه الزهرا، سال 21، دوره جدید، شماره 8، پیاپی90.
مجلسی، محمدباقر(1387). حلیه المتقین، به‌ضمیمه مکالمات حسنیه، تصحیح رضا مرندی، تهران: جمهوری.
مجلسی،میر محمدباقر بن محمدتقی(1104ق). برگزیده ادعیه یا کتاب دع، کتابخانه ملی، شناسه بازیابی کتاب: 817681.
مجموعه طبی فارسی(بیتا). [احتمالاً نظام‌الدین احمد ملقب به حکیم الملک گیلانی]، کتابخانه مجلس شورای اسلامی شماره مدرک: ir12114-10.
محمد بن حسین: شیخ بهائی(1392ق). نقش سلیمانی در علوم غریبه خاصه ارواح- سحر-طلسمات [چاپ سنگی]، کتابخانه ملی، شناسه کد کتاب1090395.
محمود بن عبدالله بن عبیدالله بن محمود(قرن دهم). تحفه خانی ، کتابخانه ملی، شناسه بازیابی کتاب: 815046.
مستوفى بافقى، محمد مفید (1385). جامع مفیدى، به کوشش ایرج افشار، ج3، تهران: اساطیر.
معین، محمد(1364). فرهنگ فارسی متوسط،ج1 و2، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
منشى قزوینى، بوداق(1387). جواهر الاخبار، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن بهرام نژاد، تهران: میراث مکتوب.
موسوی جزائری شوشتری، سید نعمت‌الله(تاریخ کتابت 1284ق). مسکن الشجون فی حکم الفرار من الوباء والطاعون ، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 4247-10.
میرمحمدباقرداماد(تاریخ کتابت 1267ق). ادعیه ، کتابخانه ملی، شناسه بازیابی کتاب:814559.
نصیری، محمدابراهیم بن زین‌العابدین(1373). دستور شهریاران، به کوشش محمد نادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
نوائی، عبدالحسین(1360). اسناد و مکاتبات سیاسى ایران، از سال 1038 تا 1105 ق، همراه با یادداشت‌های تفصیلی،تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نویدی شیرازی، خواجه زین‌العابدین علی(1369). تکمله الاخبار(تاریخ صفویه از آغاز تا 978ق)، مقدمه تصحیح و تعلیقات از عبدالحسین نوائی، تهران: نشر نی.
واصفى، زین‌الدین محمود (1349). بدایع الوقایع، با مقدمه و فهرست‌ها از الکساندر بلدروف، ج2، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
واله قزوینى اصفهانى، محمد یوسف(1382). ایران در زمان شاهصفى و شاهعباس دوم، تصحیح، تعلیق، توضیح و اضافات از محمدرضا نصیرى، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
واله قزوینى اصفهانى، محمد یوسف (1372). خلدبرین، به کوشش میر هاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
وحید قزوینى، میرزا محمد طاهر (1383). تاریخ جهانآراى عباسى، مقدمه و تصحیح سید سعید میر محمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
ولی بن علی(تاریخ کتابت 1233ق). سته ضروریه،[کاتب] عبدالحسین بن میرزا خداویردی، کتابخانه ملی، شناسه بازیابی کتاب 1143982.
یوسفی، محمد بن یوسف(1388) طب یوسفی، جامع الفوائد، بازنویسی حسین خیراندیش، قم: ابتکار دانش.
Newman, Andrew j.(2006). safavid iran: rebirth of a persian empire, new York, published by I.B.Tauris& co Ltd.
Perry RD, Fetherston JD.(1997) Yersinia pestis: etiologic agent of plague. Clin Microbiol Reviews.V10, No1: 35 – 66.
)