نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی/ دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی /دانشگاه فردوسی مشهد

3 دانشیار گروه معارف/ دانشگاه بوعلی سینا همدان

چکیده

حوادث طبیعی به مجموعه حوادثی گفته می­شود که منشأ انسانی ندارند و معمولاً غیر قابل پیش­بینی­اند. این­گونه پدیده­های طبیعی از آن­جا که آثار منفی بر زندگی انسان دارند، به عنوان بلایای طبیعی معرفی شده­اند. بنا به گزارش­های تاریخی، در سده اول تا هفتم هجری قمری حوادث طبیعی زیادی در ایالت جبال که یکی از ایالت­های بزرگ ایران بوده، روی­داده است. در این گزارش­ها که بیشتر جنبه توصیفی دارند، حجم انبوهی از بلایا به همراه شدت آسیب­های وارده و کشتار فراوان مردم ذکر شده و جنبه تحلیلی آن­ها بسیار ضعیف است. لذا این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به­دنبال پاسخ به این سؤال اساسی است که حوادث طبیعی چه تأثیری بر اوضاع اجتماعی و اقتصادی ایالت جبال در دوره مورد نظر داشته است. در نهایت از مجموع تحلیل­ها، نتایجی به­دست آمده که در متن حاضر در قالب سه دسته پیامدهای اجتماعی- فرهنگی، پیامدهای اقتصادی و پیامدهای سیاسی طبقه­بندی شده­اند.

کلیدواژه‌ها

ابن‌ ‌‌تغری ‌‌بردی، یوسف (بی‌‌تا)، النجوم ‌‌الزاهره فی ملوک مصر و‌‌القاهره، ج 3، مصر: وزارة ‌‌الثقافة و ‌‌الارشاد ‌‌القومی.
ابن‌‌‌اثیر، علی ‌‌بن ‌‌محمد (1385)، الکامل فی‌‌ التاریخ، بیروت: دارصادر.
ابن‌‌‌جوزی، عبدالرحمن‌‌ بن ‌‌علی (1412 ق)، المنتظم فی تاریخ ‌‌الملوک و ‌‌الامم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب ‌‌العلمیه.
ابن‌‌جوزی، عبدالرحمن‌ ‌بن ‌‌علی (1428 ق)، شذور ‌‌العقود فی تاریخ ‌‌العهود، تحقیق و تصحیح ابوهیثم شهبائی و احمد عبدالکریم نجیب، بی‌‌‌جا: مرکز نجیبویه.
ابن‌‌خلکان، احمد‌ ‌بن ‌‌محمد (1900 م)، وفیات‌‌ الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، ج 6، بیروت: دارصادر.
ابن‌‌‌کثیر، اسماعیل ‌‌بن ‌‌عمر (1407 ق)، البدایة و ‌‌النهایة، ج 12، بیروت: دارالفکر.
ابونعیم اصفهانی، احمد ‌‌بن ‌‌عبدالله (1377)، ذکر اخبار اصفهان، ترجمة نورالله کسایی، ج 1، تهران: سروش.
اسفزاری، ابوحاتم مظفر (1356)، رسالة آثار علوی، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، بی‌جا: بنیاد فرهنگ ایران.
اشپولر، برتولد (1373)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمة جواد فلاطوری و مریم میراحمدی، ج 1 و 2، تهران: علمی و فرهنگی.
اصطخری، ابراهیم ‌‌بن ‌‌محمد (بی‌‌تا)، المسالک و‌‌الممالک، قاهره: طبع ‌‌الهیئة ‌‌العامه لقصور ‌‌الثقافة.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن ‌‌بن‌‌ علی (1363)، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، ج 1، تهران: دنیای کتاب.
امبرسز، ن. ن و چ. پ ملویل (1370)، تاریخ زمین‌‌لرزه‌‌های ایران، ترجمة ابوالحسن‌ رده، ج 1، تهران: آگاه.
بنداری، فتح ‌‌بن ‌‌علی (1356)، تاریخ سلسلة سلجوقی: زبدة ‌‌النصرة و نخبة ‌‌العصرة، ترجمة محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
جابری انصاری، محمدحسن (1322)، تاریخ اصفهان و ری و همة جهان، اصفهان: حسین عمادزاده.
جمال‌‌الدین اصفهانی، محمد‌‌ بن ‌‌عبدالرزاق (1320)، دیوان، تصحیح حسن ‌‌وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
حاجی‌‌خلیفه، مصطفی ‌‌بن ‌‌عبدالله (1376)، تقویم‌‌ التواریخ، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: احیاء کتاب.
حسنی رازی، مرتضی ‌‌بن ‌‌داعی (1313)، تبصرة ‌‌العوام فی معرفة مقالات ‌‌الانام، تصحیح عباس اقبال، تهران: مطبعه مجلس.
حمزه اصفهانی، حمزة ‌‌بن ‌‌حسن (بی‌‌تا)، تاریخ سنی ملوک ‌‌الارض و‌‌الانبیاء، بیروت: دار‌‌المکتبة ‌‌الحیاة.
حموی بغدادی، یاقوت (1995 م)، معجم‌‌ البلدان، ج 2، بیروت: دارصادر.
حموی، محمد ‌‌بن‌‌ علی (1960 م)، التاریخ ‌‌المنصوری: تلخیص‌‌ الکشف ‌‌البیان فی حوادث ‌‌الزمان، مسکو: دارالنشر الآداب‌‌ الشرقیة.
خاقانی، بدیل ‌‌‌‌بن ‌‌علی (1336)، دیوان، تهران: امیرکبیر.
دیانت، ابوالحسن (1367)، فرهنگ تاریخی سنجش‌‌ها و ارزش‌‌ها، تبریز: نیما.
رافعی قزوینی، عبدالکریم ‌‌بن‌‌ محمد (1480 ق)، التدوین فی اخبار قزوین، تحقیق عزیزالله عطاردی، ج 1 و 4، بیروت: دارالکتب ‌‌‌العلمیه.
راوندی، محمد‌‌ بن ‌‌علی (1364)، راحة ‌‌الصدور و آیة ‌‌السرور در تاریخ آل‌‌سلجوق، تصحیح محمد اقبال و مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
زجاجی، حکیم (1383)، همایون‌‌نامه، تصحیح علی پیرنیا، تهران: علمی و فرهنگی.
زهرایی، مهدی و اصغر وطنی ‌‌اسکویی (1383)، بررسی آسیب‌‌پذیری لرزه‌‌ای ساختمان‌‌های شهر قزوین، تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مرکز.
سبط ‌‌بن ‌‌جوزی، یوسف ‌‌بن ‌‌قزاوغلی (1370)، مرآة ‌‌الزمان فی تاریخ‌‌ الاعیان، ج 1، حیدرآباد دکن: مجلس دائرة‌‌المعارف العثمانی.
سلطانی، محمود (1371)، «محیط‌زیست و زیان‌‌های زمین‌‌شناختی آن»، خلاصة مقالات اولین کنفرانس بین‌‌المللی بلایای طبیعی در مناطق شهری (بخش زلزله)، تهران: دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، 21 تا 23 اردیبهشت.
سنایی، مجدود ‌‌بن ‌‌آدم (بی‌‌تا)، حدیقة ‌‌الحقیقه و طریقة ‌‌الشریعه، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، بی‌جا: سپهر.
سندسی، مریم و سوسن ارتجائی (1380)، توصیف‌‌گرهای پزشکی، تهران: دانشگاه علوم ‌پزشکی و خدمات بهداشتی ـ درمانی ایران.
سیوطی، جلال‌الدین (1391)، کشف ‌‌الصلصلة عن وصف ‌‌الزلزلة، تحقیق عبدالطیف سعدانی، مقدمة محمد فاسی، فاس: مطبعه محمد الخامس ‌‌‌الثقافیة و‌‌الجامعیة.
سیوطی، جلال‌‌الدین (1425 ق)، تاریخ ‌‌الخلفاء، تحقیق حمدی ‌‌الدمراش، ج 1، الریاض: مکتبة نزار مصطفی ‌‌الباز.
شاردن، ژان (1372)، سفرنامه، ترجمة اقبال یغمایی، ج 2، تهران: توس.
شعبانی، امامعلی و حمیده مهرعلی‌‌تبار (1392)، «حوادث و بلایای طبیعی در قرون میانة تاریخ ایران»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، دورة سوم، ش 1.
شمس‌‌ دولت‌‌آبادی، محمد‌‌رضا (1373)، حوادث طبیعی در جهان اسلام و پی‌آمدهای آن از آغاز تا حملة مغول، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
طبری، محمد ‌‌بن ‌‌جریر (1387)، تاریخ ‌‌الطبری، ج 8 و 9، بیروت: دارالتراث.
عبدالعال، طه‌‌ حسین (2013 م)، الکوارث ‌‌الطبیعیة فی بلاد ‌‌العراق و فارس فی ‌‌العصرین ‌‌البویهی و‌ ‌السلجوقی، قاهره: دار‌‌الآفاق ‌‌العربیة.
عمادالدین اصفهانی، محمد ‌‌بن ‌‌محمد (1375)، خریدة‌‌ القصر و جریدة‌‌ العصر، تحقیق محمد بهجة ‌‌الاثری و جمیل سعید، ج 8 و 9، بغداد: مطبوعات ‌‌‌الجمع ‌‌العلمی ‌‌العراقی.
قبادیانی، ناصرخسرو (1381)، سفرنامه، تهران: زوار.
قرطبی، عریب ‌‌بن ‌‌سعد (1387)، صلة تاریخ‌‌ الطبری، ج 11، بیروت: دار‌‌التراث.
قمی، حسن ‌‌بن ‌‌محمد (1361)، تاریخ قم، ترجمة حسن ‌‌بن ‌‌عبدالملک قمی، تحقیق سید جلال‌‌الدین تهرانی، تهران: توس.
قوامی رازی، بدرالدین (1344)، دیوان، تصحیح میرجلال‌‌الدین حسینی اُرموی، تهران: سپهر.
کریمان، حسین (1350)، برخی از آثار بازمانده از ری قدیم، ج 1، تهران: دانشگاه ملی ایران.
کمال‌‌‌الدین اصفهانی، اسماعیل ‌‌بن ‌‌محمد (1348)، دیوان، تهران: دهخدا.
گلریز، محمدعلی (1377)، مینودر؛ باب‌‌الجنه قزوین، تهران: دانشگاه تهران.
لسترنج، گای (1364)، جغرافیای تاریخی سرزمین‌‌های خلافت شرقی، ترجمة محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.
لمبتون، آن. ک. س. (1372)، تداوم و تحول در تاریخ میانة ایران، ترجمة یعقوب آژند، تهران: نی.
مسکویه، ابوعلی احمد ‌‌بن ‌‌محمد (1376)، تجارب ‌‌الامم، تحقیق علی‌‌نقی منزوی، ج 6، تهران: توس.
معظمی گودرزی، خسرو (1351)، لرزه‌‌شناسی، تهران: فرانکلین.
نفیسی، سعید (1342)، در پیرامون تاریخ بیهقی، ج 2، تهران: فروغی.
نورصادقی، حسین (1316)، اصفهان، تهران: سعادت.
نیشابوری، ظهیرالدین (1332)، سلجوق‌نامه، تهران: خاور.
وینگیت، پیتر(1373)، دانش‌نامة پزشکی، ترجمة سیمین معزی متین، تهران: مرکز.