نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشکده تاریخ/ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 دانشجوی دکترای تاریخ ایران اسلامی/ دانشگاه پیام نور و کارشناس پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

3 کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی/ دانشگاه الزهراء(س).

چکیده

تاکید بر نقش ساختار سیاسی در مواجه با گروه‌های اجتماعی و مذهبی از آن جهت است که در دوره سلجوقی نهاد سیاسی در عمل نهاد مذهب و مناسبات اجتماعی را تحت تاثیر خود قرار می دهد. تا آنجا که امکان داشت سلسله مراتب مذهبی در چارچوب حکومت متشکل می‌شود و امور مذهبی تحت نظارت وزیر قرار می‌گیرد. این پژوهش با رویکرد مسئله محور تلاش دارد به تبیین کنش و بینش حکمرانان سلجوقی نسبت به گروه اجتماعی شیعیان امامیه بپردازد. یافته‌های پژوهش حاکی از آنست که امامیان در عرصه اجتماعی دارای حقوق و آزادی‌های نسبی در زمینه برگزاری مراسم‌های مذهبی، برگزاری جلسات وعظ، خطابه و مناظره برخوردار بودند. نهادهای فرهنگی شیعیان همچون مدارس و مساجد در شهرهای مختلف فعال بود. حضور رجال و علمای شیعه در مناصب اداری شهری همچون قضاوت، نقابت و مناصب اداری کشوری همچون وزارت و حضور در دیوان‌ها به رسمیت شناخته شده بود. دستاوردهای پژوهش دلایل متعددی در اتخاذ رویکرد متساهلانه سلجوقیان نسبت به امامیان را نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

ابن ابی الحدید، عزالدین ابوحامد (1337)، شرح نهج‌البلاغه، قم: کتاب‌خانة آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن‌اثیر، عزالدین علی (1371)، الکامل، ترجمة عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران: علمی.
ابن‌طقطقی، محمد بن علی (1360)، تاریخ فخری در آداب ملک‌داری و دولت‌های اسلامی، ترجمة محمدوحید گلپایگانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن‌فندق، علی بن زید بیهقی (1367)، لباب الانساب، ج 2، تصحیح مهدی رجایی، قم: کتاب‌خانة آیت‌الله مرعشی.
ادیبی سده، مهدی، یاسر رستگار، و سیداحمد بهشتی (1392)، «مدارای اجتماعی و ابعاد آن»، رفاه اجتماعی، دورة سیزدهم، ش 50.
باسورث، ادموند کلیفورد (1384)، تاریخ غزنویان، ترجمة حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
بشیریه، حسین (1370)، «پیش‌درآمدی بر تاریخ اندیشة تساهل سیاسی»، مجلة دانشکدة حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، ش 26.
بنداری اصفهانی، فتح بن علی (1356)، تاریخ سلسلة سلجوقی، ترجمة محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
توماس، هنری (1390)، بزرگان فلسفه، ترجمة فریده بدره‌ای، تهران: علمی و فرهنگی.
حسینی، صدرالدین علی بن ناصر (1380)، زبده التواریخ، تصحیح محمد نورالدین، ترجمة رمضان‌علی روح‌‌‌اللهی، ت‍ه‍ران: ای‍ل‌ ش‍اه‍س‍ون‌ ب‍غ‍دادی‌.
خالقی، محمدهادی (1387)، دیوان نقابت، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1364)، راحة الصدور و آیة السرور، تصحیح عباس اقبال، تهران: امیرکبیر.
سادا ژاندرون، ژولی (1378)، تساهل در تاریخ اندیشة غرب، ترجمة عباس باقری، تهران: نشر نی.
سراج‌زاده، سیدحسین، سارا شریعتی، و سیروس صابر (1383)، «بررسی رابطة میزان دین‌داری و انواع آن با مدارای اجتماعی»، مجلة علوم اجتماعی، دانشکدة ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد، دورة اول، ش 4.
سرافرازی، عباس (1394)، «نقش وزرای شیعی در دورة سلجوقیان ایران و عراق»، تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، ش 25.
سنجری، احمد بن محمد (1380)، منظر الانسان یا ترجمة وفیات الاعیان، ج 1، تصحیح فاطمه مدرسی، ارومیه: دانشگاه ارومیه.
شهریاری، ابوالقاسم و دیگران (1394)، «سنجش رابطة سرمایة اجتماعی با تساهل دینی، نمونة موردی دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورة چهارم، ش 1.
شهریاری، ابوالقاسم و دیگران (1395)، «سنجش تساهل سیاسی و عوامل مؤثر بر آن»، فصل‌نامة پژوهش‌های راه‌بردی سیاست، س 5، ش 18.
فتحعلی، محمود (1379)، تساهل و تسامح اخلاقی، دینی، و سیاسی، قم: طه.
فرزانه‌فر، حسین (1383)، «تساهل و مدارا در اندیشه‌های سیاسی اسلام»، مطالعات اسلامی، ش 63.
فضایی، یوسف (1360)، مناظرات امام فخر رازی دربارة مذاهب اهل سنت، تهران: عطایی.
فولادی، محمد (1379)، «تساهل و تسامح ازمنظر دین»، معرفت، ش 30.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1997 م)، القاموس المحیط، ج 3، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
فیروزجائیان علی‌اصغر و همکاران (1395)، «سرمایة فرهنگی و مدارای اجتماعی»، فصل‌نامة توسعة اجتماعی، توسعة انسانی سابق، دورة یازدهم، ش 2، زمستان.
قبادیانی، ناصرخسرو (1375)، سفرنامة ناصرخسرو، به‌کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: زواره.
قزوینی رازی، عبدالجلیل (1358)، النقض، تصحیح میرجلال‌الدین محدث ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.
قزوینی، زکریا بن محمد (1373)، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمة جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
قمی، نجم‌الدین ابورجاء (1363)، تاریخ الوزرا، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
کرنستن، موریس (1376)، «تساهل و تسامح»، نامة فرهنگ، ش 28.
لاک، جان (1383)، نامه‌ای درباب تساهل، ترجمة شیرزاد گلشاهی کریم، تهران: نشر نی.
مدرسی طباطبایی، سیدحسین (1358)، «سخنی چند دربارة نقابت سادات و برنامة کار نقیب»، مجلة آینده، ش 10 و 11، زمستان.
مستوفی، حمدالله (1362)، تاریخ گزیده، به‌کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
منتجب‌الدین رازی، علی بن عبیدالله (1366)، الفهرست، تصحیح جلال‌الدین محدث، به‌کوشش محمد سمامی حائری، قم: کتاب‌خانة آیت‌الله مرعشی.
منظورالاجداد، محمدحسین (1383)، «قدرت سیاسی امامیه در دورة سلطنت سلجوقیان»، تاریخ اسلام، ش 18، تابستان.
همایی، جلال‌‌الدین (1318)، غزالی‌نامه، تهران: مجلس.
ابن‌اثیر، عزالدین علی (1370)، الکامل، ج 13، 14، و 23، ترجمة حمیدرضا آژیر، تهران: اساطیر.