نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای تاریخ ایران باستان، دانشگاه تهران و مدرس دانشگاه پیام‌نور کرج

2 استادیار گروه تاریخ /دانشگاه تهران

چکیده

شاهنامه افزون بر ارزش‌های ادبی و اسطوره‌ای، از مهمترینِ منابع تاریخ ایران باستان به‌ویژه  در تاریخ ساسانیان است. فردوسی با امانت‌داری، روایات دورۀ ساسانی را همراه با جزییات رخدادهای تاریخی به نظم کشیده است. روایت شاهنامه از پادشاهی شیرویه و مرگ خسروپرویز و بیان زمینه‌های فروپاشی، بسیار مهم است و منابع منثورِ عربی ـ فارسی نیز به آن پرداخته‌اند. در این پژوهش داده‌ها و جزییات تاریخیِ این منابع با روایت تاریخی شاهنامه و گزارش آن سنجش و تحلیل شده‌ و همچنین تفاوت‌ها و همانندی‌های آنها آشکار گشته است. فردوسی در این بخش، یکسره به منبعِ خود وفادار بوده و با‌وجود محدویت‌های وزن، زبانِ منظوم و نیز چارچوب روایی/داستانی، امانت‌دارانه و دقیق جزییات را به نظم کشیده است. او ریختِ نام‌ها و نام‌جای‌ها را با زبان معیارِ روزگارِ خود آورده و از این‌رو به خدای‌نامه نزدیک‌تراند. نیز نگاه موجود در خدای‌نامه با یک میانجی به شاهنامه راه یافته و از نگرش-های غیرایرانی و خلافت‌محور پیراسته است. بسیاری از داده‌های دیگر منابع در شاهنامه نیز وجود دارد و برخی داده‌ها را تنها فردوسی گزارش کرده است. این پژوهش می‌تواند جایگاه شاهنامه در منابع تاریخی برای ساسانی‌پژوهی را معتبرتر و برجسته‌تر سازد و برای دیگر پژوهش‌ها در این حوزه سودمند بیافتد.

کلیدواژه‌ها

ابن بطریق، سعید(1909م)، التاریخ المجموع علی التحقیق و التصدیق، ج2، ویرایش شیخو، بیروت: الآباء الیسوعین.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق(1872)، الفهرست، ویرایش گوستاو فلوگل، لایپزیگ.
ابن هشام، عبدالملک(1385)، زندگانی حضرت محمد پیامبر اسلام، ترجمۀ، سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابچی، چاپ دهم.
اشپولر، برتولد(1388)، «تکوین تاریخ­نگاری ایرانی»،  تاریخ­نگاری در ایران، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: گستره، چاپ دوم، صص9-18.
آیدنلو، سجاد(1388)، «روز و ماه تاج­گذاری چند شهریار ساسانی در شاهنامه»، مطالعات ایرانی، س8، ش15،صص1-15.
آیدنلو، سجاد(1390)، دفتر خسروان(برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی)، تهران: سخن.
بلعمی، ابوعلی(1386)، تاریخ بلعمی، ویرایش ملک الشعرای بهار و محمد پروین گنابادی، تهران: هرمس.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد(1878م)، آثار الباقیه عن القرون الخالیه، ویرایش ادوارد زاخائو، لایپزیگ.
تجارب الامم فی اخبار ملوک العرب والعجم(1373)، به تصحیح رضا انزابی نژاد و یحیی کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی.
ثعالبی، ابومنصورعبدالملک بن محمدبن اسمعیل(1900م)، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، مقدمه، ویرایش و ترجمۀ فرانسوی هرمان زُتنبرگ، پاریس.
حمزه اصفهانی، ابن حسن(1844م)، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، ویرایش گوتوالد، لایپزیگ.
خالقی مطلق، جلال(1382)، «یک روایت در پنج اثر»، ایران شناسی، س15، 502-507.
خالقی مطلق، جلال(1386)، «از شاهنامه تا خداینامه(جستاری دربارۀ ماخد مستقیم و غیرمستقیم شاهنامه)»، نامۀ ایران باستان، س7، ش1و2، صص3-119.
خالقی مطلق، جلال(1391)، یادداشت­های شاهنامه، ج3، تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم.
خطیبی، ابوالفضل(1393)،:«ساسانیان در تاریخ ملی ایران»، تاریخ جامع ایران، ج2، 621-635.
داد، سیما(1390)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید، ص253.
دریایی، تورج(1391)، «سندیت تاریخی شاهنامه»، ناگفته­های امپراتوری ساسانیان، ترجمۀ آهنگ حقانی و محمود فاضلی بیرجندی، تهران: کتاب پارسه، صص91-109.
دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود(1888م)، اخبارالطوال، ویرایش ولادیمیر گیرگاس، لیدن: بریل.
رجبی، پرویز(1382)، هزاره­های گمشده، ج5، تهران: توس.
رستگار فسایی، منصور(1388)، فرهنگ نامهای شاهنامه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
رویدادنامۀ خوزستان(1395)، ترجمه و تعلیقات خداداد رضاخانی و سجاد امیری باوندپور، تهران: سینا.
زرین­کوب، روزبه(1393)، «تاریخ سیاسی ساسانیان»، تاریخ جامع ایران، ج2، 461-574.
زرین­کوب، عبدالحسین(1388)، تاریخ مردم ایران: ایران قبل از اسلام، کشمکش با قدرتها، تهران: امیرکبیر، چاپ یازدهم.
زند، زاگرس(1392)، «سبک تاریخ نویسی شاهنامۀ فردوسی»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، س9، ش15(بهار و تابستان)، صص77-99.
شهبازی، علیرضا شاپور(1389)، تاریخ ساسانیان: ترجمۀ بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسۀ آن با تاریخ بلعمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شهبازی، علیرضا شاپور(1390)، زندگینامۀ تحلیلی فردوسی، ترجمه هایده مشایخ، تهران: هرمس.
طبری، ابوجعفر محمد­بن جریر(1362)، تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر، چاپ دوم.
طبری، ابوجعفر محمد­بن جریر(1391)، تاریخ الرسل و الملوک(بخش ایران از اغاز تا سال 31هجری)، ترجمۀ صادق نشأت، تهران: علمی فرهنگی، چاپ سوم.
طبری، ابوجعفر محمد­بن جریر(1403ق/1983م)، تاریخ الطبری(المعروف بتاریخ الامم و الملوک)، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات(بر اساس چاپ لیدن: بریل، 1879-1900م)، چاپ چهارم.
فردوسی، ابوالقاسم(1350ه ق/1932م)، الشاهنامه، ترجمۀ فتح بن علی بنداری، تصحیح عبدالوهاب عزام، ج2، قاهره: دارالکتب المصریه.
فردوسی، ابوالقاسم(1389)، شاهنامه، ویرایش جلال خالقی مطلق، جلد8، تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم(1393)، شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، ج2، تهران: سخن.
فردوسی، ابوالقاسم(1971)، شاهنامه، ویرایش آ. برتلس و ع. نوشین، مسکو، آکادمی علوم اتحاد شوروی، ج9.
قاسم نژاد، علی(1376)، فرهنگنامه ادب فارسی، دانشنامه ادب فارسی، ج2، به سرپرستی حسن انوشه.
کریستن­سن، آرتور امانوئل(1379)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب، چاپ دهم.
کزازی، میرجلال الدین(1387)، نامۀ باستان، ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی،ج9، تهران: سمت.
کولسنیکف، ا. ای.(1389)، ایران در آستانۀ سقوط ساسانیان، ویراستۀ پیگولفسکایا، ترجمۀ محمدرفیق یحیایی، تهران: کندوکاو.
گردیزی، ضحاک(1384)، زین الاخبار، به اهتمام رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
لاکهارت، لارنس(1384)، «گاهشماری تایخ ایران»، میراث ایران، زیر نظر آرتور جان بری، ترجمۀ محمد سعیدی.
مسعودی، ابوالحسن علی­بن حسین(1862م)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ویرایش و ترجمۀ فرانسوی  باربیه دومینارد و پاروه دوکرتیه، ج2، پاریس.
مسعودی، ابوالحسن علی­بن حسین(1893م)، التنبیه و الاشراف، ویرایش دخویه، لیدن: بریل. 
مسکویه رازی، ابوعلی(1369)، تجارب الامم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی، ج1، تهران: سروش.
مقدسی، مطهر بن طاهر(1903م)، البدء و التاریخ، ویرایش و ترجمۀ فرانسوی کلمان هوار، ج3، پاریس.
نفیسی، سعید(1383)، مسیحیت در ایران، تهران: اساطیر.
نهایه الارب فی تاریخ الفرس و العرب(1374)، به کوشش محمد تقی دانش پژوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
نولدکه، تئودور(1388)؛ تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب خویی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.
وینتر، انگلبرت و بئاته دیگناس(1386)، روم و ایران دو قدرت جهانی در کشاکش و همزیستی، ترجمۀ کیکاوس جهانداری، تهران: فرزان روز.
یاقوت حموی بغدادی(1380)، معجم­البلدان، ترجمۀ علینقی منزوی، ج1 در 2بخش، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب بن جعفر بن وهب(1883م)، تاریخ یعقوبی، ویرایش تئودور هوتسما، ج1، لیدن: بریل.
 
A Short Chronicle on the End of the Sasanian Empire and Early Islam, Edition(2016), Translation and Commentary by Nasir al-Kaʻbi, Gorgias Press.
Chronicon Paschale(1989),(284-628 AD) English tr. Michael Whitby and Mary Whitby, Liverpool University press.
Fry, R. N.(1983), "The political History of Iran under the Sasanians", The Cambridge History of Iran, vol III(1), ed. E. Yarshater, Cambridge.
Gyselen, Rika(2004), "Lʹ Administration ʹProvincialeʹ Du NAXWĀR", STUDIA IRANICA 33, pp31-46.
Göbl, Robert(1971), Sasanian Numismatics, tr. Paul Severin, Braunschweig.
Göbl, Robert(1983), "Sasanian coins", The Cambridge History of Iran, vol III(1), ed. E. Yarshater, Cambridge.
Howard-Johnston, James(2008), "State and Society in Late Antique Iran" in: The Sasanian Era, ed. By Vesta Sarkhosh Curtis and Sarah Stewart, London, pp.118, 129
Howard-Johnston, James(2010), "kosrow II", Encyclopaedia IRANICA, an updated version is available online at http://www.iranicaonline.org/articles/kosrowII, Last Updated: March 15.
Justi,Ferdinand(1963), Iranisches Namenbuch, Marburg.
Pourshariati, Parvaneh(2008), Decline and fall of the Sasanian empire: the Sasanian-Parthian confederacy and the Arab conquest of Iran, IB Tauris.nalepos: K. Trübner.
Sebeos(1999),The Armenian History, tr. R.W.Thomson, Liverpool University press.
Seert(1983), Histoire Nestorienne (chronique de Seert),Deuxieme Partie II, S.G. Mgr. Addai Scher, Turnhout, Belgique.
Spiegel F.(1878), Eranische Alterthumskunde, III vol, Leipzig.
Theophanes(1982),The Chronicle: An English translation of anni mundi 6095-6305(A.D. 602-813), by Harry Turtledove, Philadelphia