نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ/دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

روابط و مناسبات میان جوامع و کشورها صرف‌نظر از نوع‌شان، همواره ماهیتی اجتماعی داشته‌ و در ذیل دو نهاد اصلی اجتماع؛ یعنی فرهنگ و تمدن صورت می‌گرفته‌اند. بر این اساس جوامع بشری در جریان روابط و مناسبات مختلف اگرچه دستاوردهای مادی و معنوی خود را به یکدیگر عرضه می‌کردند، این دستاوردها صرفاً کالایی مادی و معنوی به‌شمار نمی‌آمدند و نمی‌آیند. دستاوردهای مزبور، نشانه‌های یک فرهنگ و تمدن خاص و مهم‌تر از آن، قدرت مادی و معنوی یک فرهنگ و تمدن و جامعۀ مشخص به‌شمار آمدند و می‌آیند. ظهور تمدن جدید اروپایی و مواجهه و مقابلۀ آن با دیگر تمدن‌های بشری از جمله ایران، بر همین اساس صورت گرفت و از مجرای مواجهۀ نظامی ـ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، ضمن غلبه بر تمدن‌های قدیم، نشانه‌های قدرت بی‌سابقۀ خود را در هر چهار حوزۀ اجتماع یعنی سیاست، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ با وضوح تمام آشکار ساخت و تمدن قدیم ایران را در معرض تغییرات اساسی قرار داد. یافته‌های این تحقیق بر پایۀ روش تبیین عقلانی (با تأکید بر دو حوزۀ اجتماعیِ نظامی ـ سیاسی و اقتصادی) نشان می‌دهد که پادشاهان قاجار علی‌رغم مواجهۀ طولانی با تمدن جدید، از رونه‌خوانی نشانه‌های تمدن جدید عاجز ماندند و همچنان در سودای متوهمانۀ حفط دوران قدیم و روابط و مناسبات آن به‌سر بردند و چندان به وارونه‌خوانی نشانه‌های تمدن جدید اصرار ورزیدند که سرانجام با غرق‌کردن ایران در مسائل تمدن جدید، خود نیز از صحنۀ سیاست ایران محو شدند.

کلیدواژه‌ها

اعتضادالسلطنه، علیقلی‌میرزا (1370). اکسیرالتواریخ، تهران: ویسمن.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان مراغه‌ای (1363). المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ پادشاهی ناصر‌الدین‌شاه، ج 1، چاپ ایرج افشار، چاپ اول، تهران: اساطیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان مراغه‌ای (1367) (الف). تاریخ منتظم ناصری، ج 2 و 3. چاپ محمداسماعیل رضوانی، چاپ اول، تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان مراغه‌ای (1348). خلسه یا خوابنامه. چاپ محمود کتیرایی، تهران: کتابخانۀ طهوری.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان مراغه‌ای (1385). روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان مراغه‌ای (1349). صدرالتواریخ، چاپ محمد مشیری، چاپ اول، تهران: وحید.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان مراغه‌ای (1367) (ب). مرآة‌البلدان، ج 2 و 3، چاپ عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، بی‌نوبت، تهران: دانشگاه تهران.
امین‌الدوله، میرزا علی‌خان (1370). خاطرات سیاسی امین‌الدوله، چاپ حافظ فرمانفرماییان، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
باربارو، جوزافا؛ و دیگران(1349). سفرنامۀ ونیزیان در ایران (شش سفرنامه)، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
بروگش، هینریش (1368). سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمۀ کردبچه، چاپ اول، تهران: اطلاعات.
بهاءالملک، میرزا مصطفی افشار (1349). سفرنامۀ خسرومیرزا (به پطرزبورغ)، چاپ محمد گلبن، بی‌نوبت، تهران: کتابخانۀ مستوفی.
پولاک، ادوراد یاکوب (تیر 1361). سفرنامۀ پولاک (ایران و ایرانیان)، ترجمۀ کیکاوس جهانداری، چاپ اول، تهران: خوارزمی.
جمالزاده، سید محمدعلی (1362). گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران، چاپ اول، تهران: کتاب تهران.
خورموجی، محمدجعفر(1363). حقایق‌الأخبار ناصری، چاپ حسین خدیوجم، چاپ دوم، تهران: نی.
سپهر، محمدتقی لسان‌الملک (1377). ناسخ‌التواریخ، تاریخ قاجاریه، جلد یک و دو، چاپ اول، تهران: اساطیر.
عیسوی، چارلز (1362). تاریخ اقتصادی ایران، عصر قاجاریه 1215ـ1332 ﮬ ق، ترجمۀ یعقوب آژند، چاپ اول، تهران: گستره.
فسایی، حاج میرزاحسن حسینی (بی‌تا). تاریخ فارسنامۀ ناصری، تهران: کتابخانۀ سنایی.
قطبی، بهروز (پاییز 1370). اسناد جنگ جهانی اول در ایران همراه با خبرهای تلگرافی جنگ پروس و فرانسه به خط ناصرالدین‌شاه قاجار، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
کرمانی، ناظم‌الاسلام (1363). تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
محمود، محمود (1362). تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، ج 1، چاپ پنجم، تهران: اقبال.
مخبر‌السلطنه هدایت، مهدیقلی (1363) الف. خاطرات و خطرات، چاپ چهارم، تهران: کتابفروشی زوار.
مخبر‌السلطنه هدایت، مهدیقلی (1363) ب. گزارش ایران قاجاریه و مشروطه، چاپ محمدعلی صوتی، چاپ دوم، تهران: نقره.
مفتون دنبلی، عبدالرزاق (1351). مآثر سلطانیه (تاریخ جنگ‌های ایران و روس)، چاپ غلامحسین صدری افشار، چاپ دوم، تهران: ابن‌سینا.
ملک‌آرا، عباس‌میرزا (1355). شرح حال عباس‌میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، چاپ دوم، تهران: بابک.
منصوربخت، قباد و محمود هاشمی (بهار و تابستان 1391). «سازوکار ورود، صعود، نزول و خروج ایل قاجار در منحنی قدرت سیاسی»، دوفصلنامۀ علمی ـ پژوهشی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال ششم، شمارۀ دهم. صفحات 137ـ154.
ناصرالدین‌شاه قاجار (1363). سفرنامۀ عتبات (1278 ﮬ ق)، چاپ ایرج افشار، چاپ اول، تهران: فردوسی و عطار.
ناصرالدین‌شاه قاجار (1377). روزنامۀ خاطرات ناصر‌الدین‌شاه در سفر اول فرنگستان، به‌ کوشش فاطمه قاضی‌ها، چاپ اول، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد.
ناصرالدین‌شاه قاجار (1379). روزنامۀ خاطرات ناصر‌الدین‌شاه در سفر دوم فرنگستان، به کوشش فاطمه قاضی‌ها، چاپ اول، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد.
واتسن، رابرت گرانت (بی‌تا). تاریخ ایران از ابتدای قرن نوزدهم تا سال 1858، ترجمۀ ع. وحید مازندرانی، تهران: انتشارت سخن.