نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه تهران

چکیده

برتری بخش کشاورزی بر دیگر بخش­های اقتصادی، اصلی­ترین ویژگی اقتصادهای جوامع پیشاصنعتی است. در ایران دوره قاجاریه نیز بخش اعظم تولید داخلی و مشغله اصلی اکثریت مردم ایران به بخش کشاورزی وابسته بوده است. با تجاری شدن کشاورزی در بخش­هایی از تاریخ ایران در نیمه دوم دوره قاجاریه، این وابستگی اقتصاد ایران به کشاورزی، به شدت افزایش یافت. کاشان در دوره قاجاریه، بر اثر زوال صنایع صنعتی آن، یکی از مناطقی بود که وابستگی اقتصاد آن به کشاورزی شدت مضاعفی یافت. با این حال، با وجود نقش محوری و پایه­ای آب در کشاورزی، به­ویژه در سرزمین خشک و کم آبی چون ایران، مسئله­مند کردن تاریخ آب و پیوند آن با تاریخ ایران چندان مورد توجه مورخان و محققان نبوده است. از این رو در نوشته حاضر به بررسی نظام مالکیت آب در شهر کاشان دوره قاجار به مثابه « جامعه ای خشک و کم آب و پراکنده» پرداخته می­شود تا به عنوان نمونه­ای از آزمون این نظریه مورد ارزیابی قرار گیرد . بنابراین پرسش نوشته حاضر این است که منابع آبی در کاشان دوره قاجاریه به مثابه جامعه­ای خشک و کم آب و پراکنده از چه نوع مالکیتی برخوردار بوده است و دولت در این میان چه سهمی داشته است. از این رو، نخست به شرح و بررسی منابع تامین آب پرداخته می­شود و آنگاه در ادامه شیوه بهره­برداری و مالکیت منابع آبی شرح داده می شود و در آخر نسبت دولت با مالکیت منابع آبی در این دوره سنجیده می شود تا از طریق نمونه شهر کاشان بتوان تصویری کلی از شیوه بهره­برداری از آب و مالکیت آن در ایران به مثابه جامعه­ای کشاورزی و کم آب و خشک به دست آورد و صحت نظریاتی را که در این مورد داده شده است را به محک آزمون گذارد .

کلیدواژه‌ها

ابوت، کیث ادوارد (1396)، شهرها و تجارت ایران در دوره ی قاجار ( گزارش کنسول ابوت از اقتصاد و جامعه ی ایران 1866 – 1847 م ) ، ترجمه­ی سید عبدالحسین رییس السادات، تهران: انتشارات امیرکبیر
اشرف، احمد (1361)،«دهقانان، زمین و انقلاب»، در: مجموعۀ کتاب آگاه، مسائل ارضی و دهقانی، مجموعه مقالات، تهران: آگاه.
آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ (1378)، آتشکده آذر ( نیمه دوم ) ، به تصحیح میرهاشم محدث ، تهران:: امیرکبیر
باری­ یر، جولیان (1363)، اقتصاد ایران (1279-1349)، ترجمه و حواشی مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی سازمان صنایع ملی و سازمان برنامه ، تهران : موسسه حسابرسی سازمان صنایع ملی و سازمان برنامه
بروک، پل (1389)، از اریحا تا مکزیکو: شهر و اقتصاد در تاریخ، تهران: کندوکاو
دوراند ، ای . آر(1346) ، سفرنامه دوراند، ترجمه ی علی محمد ساکی ، خرم آباد : کتابفروشی محمدی
رجایی ، عبدالمهدی (1392)، شهرنگاری های عصر قاجار، اصفهان : انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه اصفهان
رحمانیان، داریوش (1382)، تاریخ علت شناسی انحطاط ایرانیان و مسلمین ، تبریز : دانشگاه تبریز : موسسه تحقیقاتی علوم اسلامی – انسانی
رحمانیان، داریوش و میرزایی، مهدی (1391)، زوال تمدن کاریزی ایران به روایت سفرنامه­های بیگانه روزگار قاجار، تحقیقات تاریخ اجتماعی، دوره 2، شماره 2
صالحی ، نصرالله (1380)، کتابشناسی توصیفی تاریخ های محلی ( منابع و متون ) ، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا ، ش 45 – 44
صباحی بیدگلی ، سلیمان ، (1338 ) ، دیوان صباحی بیدگلی ، به تصحیح و اهتمام حسین پرتو بیضایی ، تهران ، زوار
صفی نژاد، جواد (1359)، نظام های آبیاری سنتی در ایران ، تهران: دانشگاه تهران ، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی
فرخ یار ، حسین ، ( 1386 ) ، آب انبار یادگاری از یاد رفته ( شهرستان های کاشان ، آران و بیدگل ) ، قم ، نشر حلم
فرخ یار ، حسین ، ( 1375 ) ، بهشتی در حاشیه کویر : سیر تحول تاریخی و معماری مجموعه بناهای باغ فین کاشان ، کاشان ، انتشارات مرسل
فلاندن، اوژن (1356)، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران ، ترجمه ی حسین نورصادقی ، تهران: انتشارات اشراقی
قدیمی قیداری ، عباس (1393)، تداوم و نحول تاریخ نویسی در ایران عصر قاجار ، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام
بی نام ، ( 1364 ) ، « کتابچه حالات و کیفیت بلده و بلوکات و مزارع دارالمومنین کاشان »، در قم نامه ، به کوشش حسین مدرسی طباطبایی ، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی
کلانتر ضرابی ، عبدالرحیم (1356)، تاریخ کاشان ، به کوشش ایرج افشار ، تهران : انتشارات امیر کبیر
لمتون ، ا ، ک ، س (1377)، مالک و زارع در ایران ، ترجمه ی منوچهر امیری ، تهران: انتشارات علمی فرهنگی
مدنی کاشانی ، ملا عبدالرسول ، ) 1378 ) ، تاریخ اشرار کاشان ، به اهتمام حسین علی پور مدنی ، کاشان ، مرسل ،
معین، محمد (1375)، فرهنگ فارسی ، تهران: انتشارات امیرکبیر
معینیان ، محمد تقی (1386)، ابیانه ، نگین قرمز رنگ ایران ، اصفهان : انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان
مک لاکلان ، ک . س ، ( 1388 ) « اقتصاد ایران سال های آغازین سده بیستم » ، در تاریخ ایران دوره ی پهلوی از رضاشاه تا انقلاب اسلامی ( از مجموعه تاریخ کمبریج ) ، به سرپرستی پیتر اوری ، ترجمه مرتضی ثاقب فر ، انتشارات جامی
ملک المورخین کاشانی ، عبدالحسین (1378)، مختصر جغرافیای کاشان ، به کوشش افشین عاطفی ، کاشان : مرسل
مهدوی ، مسعود (1356)، پژوهشی در مسائل کشاورزی ( زراعت ) منطقه بیابانی شرق کاشان ( روستاهای منظومه ابوزید آباد ) ، تهران : دانشگاه تهران ، مرکز تحقیقات مناطق کویری و بیابانی ایران
نراقی، حسن (1382)، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز ، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
نوایی، عبدالحسین و بقایی شیره­جینی، محمد (1379)، نایبیان کاشان بر اساس اسناد، تهران: سازمان اسناد ملی ایران
نیازی ، محسن (1386)، آب انبارهای کاشان ، مجله فرهنگ مردم ایران ، ش 10
نیک اندیش ، نسرین (1388)، جغرافیای شهرستان آران و بیدگل ، کاشان: انتشارات مرسل
واتسن ، رابرت گرانت (1348)، تاریخ ایران دوره ی قاجاریه ، ترجمه ی غلامعلی وحید مازندرانی ، تهران: امیرکبیر
وصاف ، محمد رضا بن جعفر(1358)، چراغان جغرافیای قصبه بیدگل ، ( چاپ عکسی ) ، مجله فرهنگ ایران زمین ، ش 24
ویتفوگل، کارل (1392)، استبداد شرقی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: ثالث
ویلز ، چارلز جیمز(1368) ، ایران در یک قرن پیش ، ترجمه ی غلامحسین قراگوزلو ، تهران: اقبال
هاشمی ، احسان الله (1366)، واژه نامه کشاورزی اردستان ، در نامواره ی دکتر محمود افشار ، جلد سوم ، تهران: انتشارات بنیاد موقوفات دکتر افشار
همایون کاتوزیان، محمد علی (1380)، استبداد، دموکراسی و نهضت ملی، تهران : نشر مرکز
همایون کاتوزیان، محمدعلی (1374)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلطنت پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز