نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علوم سیاسی (گرایش مسائل ایران) دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

2 دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

انقلاب اسلامی ایران و ائتلاف گسترده طبقاتی که منجر به سقوط سلطنت در ایران شد، یکی از رخدادهای مهم ربع پایانی قرن بیستم میلادی محسوب می‌شود. این ائتلاف نوعی بی­هنجاری و سردرگمی را برای بسیاری از نظریه­های موجود انقلاب به وجود آورد. پاسخی نوین به چرایی تشکیل ائتلاف طبقاتی و سقوط سلطنت در ایران با التزام به الگوی جامعه شبکه‌ای جوئل میگدال و نظریه جامعه توده‌وار مسئله پژوهش حاضر را تشکیل می‌دهد. ایران پس از انقلاب مشروطه و در عصر پهلوی وارد دوران «دولت مطلقه» شد. ویژگی اصلی دولت مطلقه پهلوی، انباشت منابع و تمرکز ابزارهای قدرت بود و این فرآیند مانع عمده‌ای بر سر راه گسترش توانایی‌های جامعه ایجاد کرد. سؤال مقاله حاضر این است که چه نسبتی میان سیاست‌های رژیم پهلوی (اول و دوم) در قبال جامعه شبکه‌ای پیشاپهلوی و بسیج سیاسی منجر به پیروزی انقلاب اسلامی ایران وجود دارد؟ یافته‌های مقاله حاضر با استفاده از یک الگوی نظری معطوف به تحلیل تجربی و با تأکید بر رابطه‌ی بازتابی دولت- جامعه نشان می‌دهد که برنامه­های نوسازی شاهان پهلوی، اتخاذ سیاست­های سرکوبگرانه و تضعیف جایگاه روحانیت، تجار و بازاریان سنتی، عشایر و دهقانان و مالکان زمین‌دار به‌عنوان بازیگران عمده جامعه شبکه­ای، زمینه‌ساز تحول در صورت‌بندی اجتماعی از جامعه شبکه‌ای به جامعه توده‌ای شد. در چنین شرایطی تلاش نیروهای سیاسی برای گذار از جامعه توده­ای آغاز شد که در نهایت بسیج طبقات مختلف در انقلاب اسلامی ایران تحت ایدئولوژی اسلام‌گرایانه رخ داد. این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و آرشیوی سامان‌یافته است.

کلیدواژه‌ها

ازغندی، علیرضا (1385)، درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران، تهران: نشر قومس.
اشرف، احمد و بنوعزیزی، علی (1393)، طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، چاپ سوم، تهران: انتشارات نیلوفر.
اشرف، احمد و بنوعزیزی، علی (1372)، «طبقات اجتماعی در دوره پهلوی»، راهبرد، شماره 2.
آبراهامیان، یرواند (1395)، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، چاپ چهاردهم، تهران: نشر نی.
آبراهامیان، یرواند (1396)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، چاپ بیست و پنجم، تهران: نشر نی.
آوری، پیتر (بی‌تا)، از تأسیس سلسله پهلوی تا کودتای 28 مرداد 1332، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: موسسه انتشارات عطایی.
باری­یر، جیمز (1363)، اقتصاد ایران.1900-1970. تهران: مؤسسه حسابرسی سازمان صنایع ملی و سازمان برنامه.
بشیریه، حسین (1378)، جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران: گفتارهایی در جامعه‌شناسی سیاسی، تهران: موسسه نشر علوم نوین.
بشیریه، حسین (1387)، انقلاب و بسیج سیاسی، چاپ هفتم، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
بشیریه، حسین (1395)، زمینه‌های اجتماعی انقلاب ایران، چاپ چهارم، تهران: نشر نگاه معاصر.
بصیرت منش، حمید (1378)، علما و رژیم رضاشاه: نظری بر عملکرد سیاسی- فرهنگی روحانیون در سال­های 1305- 1320، چاپ دوم، تهران: چاپ و نشر عروج.
بیل، آلبن جیمز (1387)، سیاست در ایران: گروه‌ها، طبقات و نوسازی، ترجمه علی مرشدی زاد، تهران: نشر اختران.
پهلوی، محمدرضا (1372)، پاسخ به تاریخ، ترجمه حسین ابوترابیان، چاپ سوم: انتشارات مترجم.
خلیلی­خو، محمدرضا (1373)، توسعه و نوسازی ایران در دوره رضاشاه، تهران: مرکز انتشارات جهاد دانشگاهی.
دلاوری، ابوالفضل (1375)، «طراحی برای مطالعه زمینه‌ها و علل اجتماعی وقوع انقلاب اسلامی ایران» راهبرد، شماره 9.
دی. استمپل، جان (1377)، درون انقلاب ایران، ترجمه دکتر منوچهر شجاعی، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
رهبری، مهدی (1389)، جامعه‌شناسی سیاسی انقلاب اسلامی ایران، چاپ دوم، مازندران: انتشارات دانشگاه مازندران.
سمیعی اصفهانی، علیرضا (1385)، «جامعه‌ی قدرتمند، دولت ضعیف؛ تبیین جامعه‌شناختی مناسبات دولت- جامعه در ایران عصر قاجار»، سیاست، دوره 38، شماره 3، پاییز 1387، صص 143- 117.
سمیعی، محمد (1397)، نبرد قدرت در ایران: چرا و چگونه روحانیت برنده شد؟، تهران: نشر نی.
سینایی، وحید (1384)، دولت مطلقه، نظامیان و سیاست در ایران (1299- 1357)، تهران: انتشارات کویر.
عاقلی، باقر (1369)، داور و عدلیه. تهران: نشر علمی.
فوران، جان (1392)، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، چاپ چهاردهم، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
قدیانی، عباس (1389)، نگاهی به پهلوی اول (رضاخان میرپنج)، تهران: انتشارات مکتوب.
کاتوزیان، همایون (1380)، تضاد دولت و ملت، ترجمه علیرضا طیب، تهران: نشر نی.
کاتوزیان، همایون (1394)، ایرانیان؛ دوران باستان تا دوره‌ی معاصر، ترجمه حسین شهیدی، چاپ هشتم، تهران: انتشارات مرکز.
کاتوزیان، همایون (1394)، دولت و جامعه در ایران: انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمه حسن افشار، چاپ هشتم، تهران: انتشارات مرکز.
کدی، نیکی (1390)، ریشه‌ها انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، چاپ ششم، تهران: نشر علم.
کرونین، استفانی (1383)، رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین: دولت و جامعه در زمان رضاشاه، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران: جامی.
کمالی، مسعود (1381)، جامعه مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر، ترجمه کمال پولادی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
کوثری و دیگران (1387)، انقلاب اسلامی، جامعه و دولت (مقالاتی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران)، ویراستار مسعود کوثری و سید محمود نجاتی حسینی، تهران: انتشارات کویر.
الگار، حامد (1369). دین و دولت در ایران: نقش عالمان در دوره قاجار، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: انتشارات توس.
 مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی (1392)، 24 دوره متون مشروح مذاکرات، کتابخانه. موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی: شرکت پارس آذرخش.
مطلبی، مسعود (1386)، تکوین دولت مطلقه مدرن در ایران، دولت مدرن در ایران، به اهتمام رسول افضلی. قم: انتشارات دانشگاه مفید.
معدل، منصور (1382)، طبقه، سیاست و ایدئولوژی در انقلاب، ترجمه محمد سالار کسرایی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
مکی، حسین (1374)، تاریخ بیست‌ساله ایران (جلد ششم)، چاپ چهارم، تهران: انتشارات علمی.
ملکوتیان، مصطفی (1389)، سیری در نظریه‌های انقلاب، چاپ ششم، تهران: انتشارات قومس.
منوچهری، عباس (1390)، رهیافت و روش در علوم سیاسی، چاپ سوم، تهران: انتشارات سمت.
مهدوی، شیرین (1379)، زندگینامه حاج محمدحسن کمپانی، امین الضرب، ترجمه منصوره اتحادیه، فرحناز امیرخانی، تهران: نشر تاریخ ایران.
میگدال، جوئل (1395)، دولت در جامعه، ترجمه محمدتقی دلفروز، تهران: انتشارات کویر.
میلانی، محسن (1383)، شکل‌گیری انقلاب اسلامی: از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ترجمه مجتبی عطار زاده، چاپ سوم، تهران: انتشارات گام نو.
نجف زاده، مهدی (1395)، جابه‌جایی دو انقلاب؛ چرخش‌های امر دینی در جامعه ایرانی، تهران: انتشارات تیسا.
نجف زاده، مهدی و عباسی شاهکوه، مهدی (1392)، پیامدهای ساخت دولت مدرن پهلوی اول بر جامعه شبکه‌ای ایران، فصلنامه مطالعات سیاسی، دوره 6، شماره 20.
وحدت، فرزین (1383)، رویارویی فکری ایران با مدرنیت، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس.
Kornhauser, William (1959), THE POLITICS OF MASS SOCIETY, Glencoe: The Free Press.
 Migdal, J. (1988). Strong societies and weak states; state- society Relationship and state capabilities in the third worlds, Princeton university press.
 Najmabadi, afsane (1987), Iran's Turn to Islam: From Modernism to a Moral Order, Middle East Journal, Vol. 41, No. 2.