نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری رشتۀ تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران و عضو گروه تاریخ اجتماعی دائره المعارف اسلامی،

2 دانشیار تاریخ / دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.

چکیده

سرقت به‌عنوان متداول‌ترین و فراگیرترین ناهنجاری اجتماعی هم تاثیرات منفی آشکاری در امنیت اجتماعی داشت و هم همۀ قشرهای جامعه را درگیر می‌گرفت. به دیگر سخن تقریبا در میان اکثر قشرهای اجتماع سارق وجود داشت و هر کدام با انگیزه‌ها و نیت‌های مختلفی دست به اعمال سارقانه می‌زدند. در عهد ناصری نیز مردم طبقات مختلف اجتماع درگیر این ناهنجاری اجتماعی بودند. از میان این قشرها می‌توان به لوطیان، سربازها و نوکران اشاره کرد که گزارش‌های متعددی از اعمال سارقانۀ آنها در دست است. در این میان نوکران جمعیتی قابل توجه را در اجتماع عهد ناصری تشکیل می‌دادند و مسائل و موضوعات پیرامون آنها مانند تعاملات آنها با صاحب خود و دیگر اقشار جامعه، نحوۀ معیشت آنها و ... از جمله موضوعات قابل توجه محسوب می‌شود. از طرف دیگر گاه ناهنجاری‌هایی نیز توسط این قشر انجام می‌شد که پربسامدترینِ این ناهنجاری‌ها سرقت بود. مسالۀ پژوهش آن است تا سرقت‌های نوکران و عوامل زمینه‌ساز آن را مورد بررسی و مطالعه قرار دهد. بر این اساس در نوشتار حاضر سعی خواهد شد تا به دو پرسش پاسخ داده شود: نخست آنکه چه عواملی بسترساز سرقت‌های نوکران در دورۀ ناصری بوده است؟ دو آنکه نوکران از چه روش‌ها و شیوه‌هایی برای سرقت استفاده می‌کردند. روش تحقیق در پژوهش حاضر کتابخانه‌ای خواهد بود و با مطالعۀ منابع مهم عهد ناصری که در آن میان سفرنامه‌های اروپایی نقشی اساسی دارند، سعی خواهد شد تا به مسالۀ پژوهش پاسخ داده شود. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که عامل مهاجرت و نابرابری اجتماعی و مواجب اندک و نیز این انگاره که نوکران سرقت را به نوعی حق مسلم خود می‌انگاشتند را می‌توان از عوامل بسترساز سرقت‌های آنان تلقی کرد.

کلیدواژه‌ها

ابطحی، علیرضا و کریمی، نرگس (1395)، «جایگاه پیشکش‌ها در درآمدهای روزگار ناصری بر پایۀ اسناد 1313-1264قمری»، سخن تاریخ، شمارۀ 23.
اشرف، احمد (1359)، موانع رشد سرمایه‌داری در ایران: دوره قاجاریه، تهران: انتشارات زمینه.
اورسل، ارنست (1382)، سفرنامۀ قفقاز و ایران، ترجمۀ علی اصغر سعیدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ایل سنجابی و مجاهدت ملی ایران؛ خاطرات علی اکبرخان سردار مقتدر سنجابی (1380)، تحریر و تحشیه دکتر کریم سنجابی، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
بخارایی، احمد (1386)، جامعه‌شناسی انحرافات اجتماعی در ایران، تهران: جامعه‌شناسان.
بروگش، هینریش (1374)، در سرزمین آفتاب دومین سفرنامۀ هینریش بروگشن، ترجمۀ مجید جلیلوند، تهران: نشر مرکز.
بروگش، هینریش (1367)، سفرنامۀ ایلچی پروس (آلمان) در ایران سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمۀ مهندس حسین کردبچه، تهران: اطلاعات.
بنجامین، س. ج. و (1363)، ایران و ایرانیان عصر ناصرالدین شاه سفرنامۀ نخستین سفیر ایالات متحدۀ آمریکا در ایران، ترجمۀ حسن کردبچه، تهران: سازمان انتشارات جاویدان.
بهمن‌بیگی، محمد (1324)، عرف و عادات در عشایر فارس، تهران: انتشارات سعدی.
بوئه، موریس (1365)، مسافرت به ایران، ترجمۀ محمود هدایت، تهران: جاویدان.
پولاک، یاکوب ادوارد (1361)، سفرنامۀ پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
حسینی‌نثار، مجید و فیوضات، ابراهیم (1390)، نظریه‌های انحرافات اجتماعی، تهران: انتشارات پژواک.
حوفی، احمد محمد (1949)، الحیاه العربیه من الشعر الجاهلی، مصر: مکتبه نهضه مصر.
خسروی، خسرو (1372)، جامعه‌شناسی ده در ایران، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
دالمانی، هانری رنه (1378)، از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران: نشر طاوس.
دروویل، گاسپار (1379)، سفر در ایران، ترجمۀ منوچهر اعتماد‌فر، تهران: شباویز.
دوروششوار، کنت ژولین (1378)، خاطرات سفر ایران، ترجمۀ مهران توکلی، تهران: نشر نی.
دوگوبینو، ژوزف آرتور (1341)، نامه‌های ایرانی، ترجمۀ عذرا غفاری، تهران: بی نا.
رابینگتن، ارل و واینبرگ، مارتن (1382)، رویکردهای نظری هفت‌گانه در بررسی مسائل اجتماعی، ترجمۀ رحمت‌الله صدیق سروستانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
رفیع‌پور، فرامرز (1378)، آنومی یا آشفتگی اجتماعی، تهران: سروش.
رفیع‌پور، فرامرز (1388)، سرطان اجتماعی فساد، تهران: شرکت سهامی انتشار. 
زنجانی، حبیب‌الله (1380)، مهاجرت، تهران: سمت.
سایکس، سرپرسی (1336)، سفرنامۀ سرپرسی سایکس یا ده هزار میل در ایران، ترجمۀ حسین سعادت نوری، تهران: چاپ اتحاد.  
شهری‌باف، جعفر (1383)، طهران قدیم، تهران: انتشارات معین.
طلیمات و اشقر، غازی (1992)، الادب الجاهلی قضایاه، اغراضه، اعلامه، فنونه، حمص: مکتبه دارالارشاد.
عروه‌بن‌الورد (1998)، دیوان عروه‌بن‌الورد امیر الصعالیک، چاپ اسماء ابوبکر محمد، بیروت- لبنان: دارالکتب العلمیه.
فوروکاوا، نوبویوشی (1384)، سفرنامۀ فوروکاوا عضو هیئت اجرایی نخستین سفارت ژاپن به ایران در دورۀ قاجار، ترجمۀ هاشم رجب‌زاده و کینجی ئه‌اورا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فووریه، ژوآنس (1385)، سه سال در دربار ایران: خاطرات دکتر فووریه پزشک ویژۀ ناصرالدین شاه قاجار، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران: نشر علم.
قزوینی، محمد شفیع (1370)، قانون قزوینی انتقاد اوضاع اجتماعی ایران دورۀ ناصری به همراه رسالۀ پیشنهادی برای اصلاح امور مملکت، بکوشش ایرج افشار، طلایه.
کارلا سرنا (1363)، دیدنی‌های ایران، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو.
کرزن، جورج ناتانیل (1380)، ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کسروی، احمد (1322-1319)، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران: بی‌نا.
گزارش‌های نظمیه از محلات طهران راپورت وقایع مختلفه محلات دارالخلافه (1305-1303قمری) (1377)، به‌کوشش انسیه شیخ رضایی و شهلا آذری، تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.  
گولدنر، آلوین (1373)، بحران جامعه‌شناسی غرب، ترجمۀ منوچهر صبوری، تهران: نشر نی.
گیدنز، آنتونی (1387)، جامعه‌شناسی، ترجمۀ منوچهر صبوری، تهران: نشر نی.
گیلبرت، گاگلر (1375)، شهرها، فقر و توسعۀ شهرنشینی در جهان سوم، ترجمۀ پرویز کریمی ناصری، تهران: انتشارات اداره کل روابط عمومی و بین‌المللی شهرداری تهران.
لمبتون، آن کاترین (1339)، مالک و زارع در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ماساهارو، یوشیدا (1373)، سفرنامۀ یوشیدا ماساهارو نخستین فرستادۀ ژاپن به ایران دورۀ قاجار 1297-98ه.ق، ترجمۀ هاشم رجب‌زاده، با همکاری ی. نی ئی یا، مشهد: موسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
ممتاز، فریده (1385)، انحرافات اجتماعی نظریه‌ها و دیدگاهها، تهران: شرکت سهامی انتشار.
وطن‌دوست، غلامرضا (1379)، «ساختار قدرت و اوضاع اجتماعی- اقتصادی ایران در دورۀ ناصری و مظفری»، شناخت، شمارۀ 28.
ویشارد، جان (1363)، بیست سال در ایران، ترجمۀ علی پیرنیا، تهران: موسسۀ انتشارات نوین.
ویلز، چارلز جیمز (1368)، ایران در یک قرن پیش، ترجمۀ غلامحسین قراگوزلو، تهران: اقبال.
ویلس (ویلز)، چارلز جیمز (1363)، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمه سید عبدالله، بکوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران: انتشارات زرین.
Avery, P. W. And Simmons, J. B. (1980), "Persia on a cross of silver", in Elie Kedourie and Sylvia G. Haim, eds., Towards a Modern Iran, Frank Cass and Co. Ltd.
Entner, M. L. (1965), Russo-Persian commercial Relations, 1828-1917, Gainsville, University of Florida.
Schutz, Alfred (1967), The phenomenology of the social world, Translators Walsh George and Lamberz Frederick, London, North Western University press.
پی‌نوشت