نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه تاریخ/ دانشگاه تهران
2 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام/ دانشگاه تهران
3 دانشجوی دکتری تاریخ/ دانشگاه لرستان
چکیده
کاولیها، از دیرباز مردمانی آواره در ایران و برخی از نقاط جهان بودهاند؛ و هنوز هم در برخی مناطق غرب ایران میتوان نشانههایی از حضور آنها را مشاهده نمود. قدمت حضور آنها در ایران، به دوره باستان باز میگردد. در دوره اسلامی، در بسیاری از نقاط ایران با اسامی متفاوتی نظیر زط، کاولی، سوزمانی و امثالهم بر آنها اطلاق میشدهاست. آنها بهعنوان جزئی از ساختار جامعه ایران در دوره اسلامی محسوب میشوند. در مناطق غربی ایران، در میان کردها، لرها و لکها، حضور این مردمان ملموس بوده و هنوز افرادی که تبار کاولی دارند، در گوشه و کنار یافت میشوند. مقاله پیش رو، بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی سیر تاریخی و اجتماعی حضور کاولیها در گستره ایران با تاکید بر نواحی غربی بپردازد. یافتههای برآمده از مراجع تحقیقی حاکی از آن است که کاولیها در نواحی غربی ایران حضوری پرسابقه داشته و در انجام برخی خدمات اقتصادی در زمینه کشاورری و دامداری نقش موثری داشتهاند و انجام برخی فعالیتهای فرهنگی در مراسم شادی و شیون مردمان منطقه بر عهده کاولیها بوده است.
کلیدواژه‌ها
ابن ابى جراده، عمر بن احمد(1425)، زبدة الحلب من تاریخ حلب، تصحیح سهیل زکار ، دمشق: دار الکتاب العربی.
ابن اثیر جزرى، عزالدین(1965)، الکامل فی التاریخ، 13ج، بیروت: دار الصادر، 1965.
ابن بابویه، محمد بن على(1413)، من لایحضر الفقیه، تصحیح على اکبر غفارى: قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن بلخى ، فارسنامه ابن بلخى، مصحح منصور رستگار فسایى ، شیراز: بنیاد فارس شناسی.
ابن تغرى بردى، یوسف بن تغرى بردى(1392)، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره: وزارة الثقافة و الارشاد القومی، الموسسة المصریة العامة..
ابن حوقل، محمد(1038)، صوره الأرض، 2ج، بیروت: دارصادر.
ابن خردادبه، عبید الله بن عبد الله(1992)، المسالک و الممالک، بیروت: دارالصادر، افست لیدن.
ابن رسته، احمد بن عمر(1892)، الأعلاق النفیسة، بیروت: دار الصادر.
ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب فى تاریخ حلب، 12ج، تصحیح زکار، سهیل، بیروت دار الفکر، بی تا.
ابن فضل الله عمرى، احمد بن یحیى، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، ج12. تصحیح مسلم، مصطفى صالح، ابراهیم بارود، بسام محمد جبورى، یحیى وهیب رؤوف، عماد عبد السلام شاذلى، احمد عبدالقا، ابوظبی، المجمع الثقافی، 1424ق.
ابو الشیخ، عبد الله بن محمد، طبقات المحدثین بأصبهان و الواردین علیها، ۴ج، تصحیح بلوشى، عبد الغفور عبد الحق حسین، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1412.
ادریسى، محمد بن محمد(1409)، نزهة المشتاق فی إختراق الآفاق، بیروت: عالم الکتب.
ازدى، یزید بن محمد(1427)، تاریخ الموصل، احمد عبدالله محمود ، بیروت: دار الکتب العلمیة.
استرآبادى، میرزا مهدیخان(1384) ، دره نادره ، تصحیح سید جعفر شهیدى، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى تهران.
اسکندرى، نصر بن عبد الرحمن(1425)، الأمکنة و المیاه و الجبال و الآثار، ریاض: مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه.
اشپولر، برتولد(1373)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامى، ترجمه جواد فلاطورى و مریم میر احمدى، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
اصفهانی، حمزه(بی‌تا)، تاریخ سنى ملوک الارض و الانبیاء علیهم الصلاه و السلام، بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.
اعتماد السلطنه، محمد حسن بن على(1367)، مرآة البلدان، 4ج، تصحیح عبد الحسین نوایى و هاشممحدث، تهران: دانشگاه تهران.
افشار سیستانی، ایرج(1377)، کولی ها، تهران: انتشارات روزنه.
افضل الملک، غلامحسین(1361)، افضل التواریخ، تصحیح منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران.
امان الهی بهاروند، سکندر(1390)، کوچ نشینی در ایران، تهران: آگاه.
اوبن، اوژن (1362)، ایران امروز، ترجمه و توضیحات و حواشی علی اصغر سعیدی، تهران: زوار.
اورسل، ارنست(1382)، سفرنامه قفقاز و ایران، ترجمه على اصغر سعیدى، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ایران پرست، سیدنورالله(1328)، «سوزمانی یعنی چه؟» مجله دانش، سال اول، شماره پنجم.
آصف، محمد هاشم(1382)، رستم الحکماء؛ رستم التواریخ، تصحیح میترا مهرآبادى، تهران: دنیاى کتاب.
آل داوود، سیدعلى(1378)، دو سفرنامه از جنوب ایران، تهران: امیر کبیر.
بداونى، عبد القادر بن ملوک شاه(1379)، منتخب التواریخ، تصحیح توفیق سبحانى و مولوى احمد صاحب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
بروسوى، محمد بن على(1427)، أوضح المسالک إلى معرفة البلدان و الممالک، تصحیح عبدالرواضیة، مهدى، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
بغدادى، صفى الدین عبد المومن ابن عبد الحق(1412)، مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، 3ج، تصحیح على محمد بجاوى، بیروت: دار الجیل.
البلاذرى، أبو الحسن أحمد بن یحیى(1988)، فتوح البلدان، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
البلاذرى، أحمد بن یحیى بن جابر(1996/1417)، انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت: دار الفکر.
بن خیاط، أبو عمرو خلیفة(1995)، تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق فواز، بیروت: دار الکتب العلمیة.
بن سید الناس، أبو الفتح محمد(1993/1414) ، عیون الأثر فى فنون المغازى و الشمائل و السیر، تعلیق ابراهیم محمد رمضان، بیروت: دار القلم.
بویس، مری(1368)، گوسان ها و سنت خنیاگری در ایرن، ترجمه مهری شرفی، مجله چیستا، 1378-1369، شماره 66و67، صص756-780 .
البیهقى، ابو بکر احمد بن الحسین(1985/1405)، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، تحقیق عبد المعطى قلعجى، بیروت: دار الکتب العلمیة.
پورافکاری، نصرالله(1355)، «کاولی ها( ریشه‌ها-سرزمین اصلی- مسیرحرکت)»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره اول، شماره ۱۳و۱۴.
تال بلاغی، جعفر(1371)، «توشمال یار ناشمار ایل بختیاری» مجموعه مقالات اولین گردهمایی مردم شناسی، تهران: سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۷۱.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد(1420)، یتیمة الدهر فی محاسن أهل العصر، دار الکتب العلمیة: بیروت - لبنان.
جابر، على داود(1426)، الحلقة الضائعة من تاریخ جبل عامل، بیروت: دار الهادی.
جاحظ، عمرو بن بحر(1410)، البرصان و العرجان و العمیان و الحولان، بیروت – لبنان: دار الجیل.
جاحظ، عمرو بن بحر(1424)، الحیوان، دار الکتب العلمیة: بیروت – لبنان.
جلالی، مهدیه، حسین آقاحسینی و مریم محمودی(1379)، «جایگاه لولی در ادب فارسی باتکیه بر کلیات شمس»، پژوهش های ادب عرفانی( گوهر گویا)، سال دوازدهم، شماره اولی، پیاپی ۳۶.
حافظ ابرو، عبدالله ابن لطف الله(1380)، زبدة التواریخ ، 4ج، سید کمال حاج سید جوادى، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
حبیبی باشت، علی رضا(1385)، «لولی در گذر تاریخ و ادبیات»، مجله زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی اراک، شماره۷، ۹۵-۱۱۰.
حجازی، محمد علی(1388)، «کولیها کوچندگان زیبای رانده شده»، مجله ادبیات و زبانها، شماره ۲۰و۲۱.
حسینى فسایى، حاج میرزا حسن(1382)، فارسنامه ناصرى، تصحیح منصور رستگار فسایى، تهران: امیر کبیر.
حموى، یاقوت بن عبد الله(1995)، معجم البلدان، 7ج، بیروت: دار صادر.
خوارزمی، محمد بن احمد(1428)، مفاتیح العلوم، ، بیروت – لبنان: دار المناهل.
خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین(1380)، تاریخ حبیب السیر، 4ج، تهران: خیام.
دسیلوا فیگویروا، دن گارسیا (1363)، سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگویروا، ترجمه غلام رضا سمیعى، تهران: نشر نو.
ذکا، یحیی(1337)، کولی و زندگی او، تهران: انتشارات هنرهای زیبا.
ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا(1368)، «بنکه لولیان در کنار سرای مغان»، نشردانش، شماره ۵۱.
رازی، نجم الدین ابوبکر عبدالله بن محمد(1312)، مرصاد العباد من مبدا الی المعاد، به سعی و اهتمام حسین حسینی نعمت اللهی، تهران.
راشد محصل، محمدرضا (1391)، سنت قصه پردازی و نقش گوسان ها در نقل روایت های پهلوانی، پژوهشنامه ادب حماسی، سال هشتم، شماره چهاردهم، پاییز و زمستان 1391، صص 15-21.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1420)، محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء، بیروت – لبنان: شرکة دار الأرقم بن أبی الأرقم.
زرین کوب، عبدالحسین(1377)، تاریخ مردم ایران قبل از اسلام، تهران: امیرکبیر.
زرین کوب، عبدالحسین(2536)، نه شرقی نه غربی، تهران: امیرکبیر.
زمخشری، محمود بن عمر(1412)، ربیع الأبرار و نصوص الأخبار، بیروت – لبنان: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
سلطانی، محمد علی(1370)، جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان، تهران: شقایق.
سیستانى، ملک شاه حسین بن ملک غیاث الدین محمد بن شاه محمود(1383)، احیاء الملوک؛ تاریخ سیستان تا عصر صفوى، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
شاردن(1372)، سفرنامه شاردن، 5ج، تصحیح اقبال یغمایى، تهران: توس.
شامى، نظام الدین(1363)، ظفرنامه، تصحیح پناهى سمنانى، تهران: سازمان نشر کتاب انتشارات بامداد.
شبانکاره ای، محمد بن علی بن محمد(1381)، مجمع الانساب، 2ج، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، امیرکبیر.
شبانه، رحیم(1386)، «زط ها در تاریخ»، رشد آموزش تاریخ، دوره هشتم، شماره۴.
شفیعی کدکنی، محمدرضا(1388)، در عشق زنده بودن، تهران: سخن.
شوشتری، سید محمدعلی(1332)، تاریخ جغرافیایی خوزستان، تهران: امیرکبیر.
صادقی، علی اشرف(1388)، «لولی و مغ»، نشر دانش، شماره۵۳.
الصالحى الشامى، محمد بن یوسف(1993/1414) ، سبل الهدى و الرشاد فى سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، بیروت: دار الکتب العلمیة.
طباطبایی، احمد محیط(1336)، «زط، جات و کولی»، مجله آینده، سال ۱۳، شماره۱-۳.
طبری، محمد بن جریر(1967)، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث.
ظهیری ناو، بیژن و عشقی جعفر(1393) ، مهربانان، انتقال دهندگان سنت و فرهنگ ملی ایران به دوره اسلامی، ادب پژوهی، شماره بیست و هفتم، صص29-54.
عانى، عبدالرحمن عبدالکریم(1421)، البحرین فى صدر الإسلام، بیروت: الدار العربیة للموسوعات.
علاالدین، بهمن و شیرین بیان، سعید(1393) ، یک ایل یک صدا: نگاهی به شعر و موسیقی، تهران: کتاب شمس.
علوی شیرازی، میرزا محمدهادی(1363)، سفرنامه میرزا ابوالحسنخان شیرازى ایلچى به روسیه، تصحیح محمد گلبن، تهران: دنیای کتاب.
عمادالدین کاتب، محمد بن محمد(1375)، خریدة القصر و جریدة العصر، ، بغداد – عراق: المجمع العلمی العراقی.
عینالسلطنة، قهرمان میرزا سالور(1374)، روزنامه خاطرات عینالسلطنة، 10ج، تصحیح مسعود سالور و ایرج افشار، تهران: اساطیر.
فضل الله همدانی، خواجه رشیدالدین(1940) ، تاریخ مبارک غازانى، تصحیح کارل یان، هرتفرد، استفن اوستین.
قاجار، ناصر الدین شاه(1372)، شهریار جادهها، تصحیح محمد رضا عباسى و پرویز بدیعى، تهران: سازمان اسناد ملى ایران.
قایم مقامی، عبدالوهاب(1339)، «کاولیها کیستند و کجایی هستند»، مجله ارمغان، سال۲۹، شماره ۶، شهریور ۱۳۳۹.
قنوات، عبدالرحیم، محمدعلی چلونگر و مرتضی نورایی(1389)، «آغازتاریخنگاری محلی»، مطالعات اسلامی تاریخ و فرهنگ، سال چهل و دوم، شماره پیاپی84، صص9-38.
کاتب بغدادى، قدامه بن جعفر(1981)، الخراج و صناعة الکتابة، تصحیح محمد حسین زبیدى، بغداد: دار الرشید للنشر.
کاتب یزدى، احمد بن حسین(1386)، تاریخ جدید یزد، تصحیح ایرج افشار،تهران: امیرکبیر..
کرستین سن، آرتور(1368)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمى، تهران: دنیاى کتاب.
کشى، محمد بن عمر(1363)، رجال الکشی، 2ج، تصحیح مهدىرجایى، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام.
کلینى، محمد بن یعقوب(407)، اصول الکافی، 8ج، تصحیح على اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
گردیزى، ابى سعید عبد الحى بن الضحاک بن محمود(1363)، زین الاخبار، تصحیح عبدالحى حبیبى، تهران: دنیاى کتاب.
گلستانه، ابوالحسن بن محمد امین(2536)، مجمل التواریخ گلستانه، به سعی و اهتمام مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
متین دوست، احمد(1378)، «زبان کولی ها»، مجله هنر و معماری، کلک، شماره ۱۰۷.
مجمل التواریخ و القصص، مصحح: محمد تقی بهار، تهران: اساطیر.
محمدی، هاشم(1378)، «حافظ و لولیان شوخ شیرین کار»، ادبیات و زبان ها، حافط، شماره ۵۱.
مخبر، محمدعلی(1325)، «بلوچستان، مجله یادگار»، سال۳، شماره۵.
مرعشى صفوى، میرزا محمد خلیل(1362)، مجمع التواریخ، تصحیح عباس اقبال آشتیانى، تهران: کتابخانه طهورى و سنایى.
مستوفى بافقى، محمد مفید(1385)، جامع مفیدى، 3ج، تصحیح ایرج افشار، تهران: اساطیر1385.
المسعودی، حسن بن علی(بی تا)، التنبیه و الاشراف، مصحح: عبدالله اسماعیل الصاوی.
المسعودی، حسن بن علی(1409)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم: دار الهجرة.
مسیو چریکف، سیاحتنامه، ترجمه آبگار مسیحی، تهران: امیرکبیر.
مقدسی، شمس الدین ابی عبدالله محمد بن احمد بن ابی بکر(1877)، احسن التقاسیم فی المعرفه الاقالیم، لیدن: بریل.
المقدسى، مطهر بن طاهر( بی‌تا)، البدء و التاریخ، بورسعید، مکتبة الثقافة الدینیة.
مقریزى، احمد بن على(1418)، المواعظ و الإعتبار بذکر الخطط و الآثار، 4ج، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ملایری، محمد مهدی(1379) ، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى، ۶ج، تهران: طوس.
موسوى اصفهانى، محمد صادق(1363)، تاریخ گیتىگشا در تاریخ زندیه، تصحیح سعید نفیسى، تهرانL اقبال.
مهلبى، حسن بن احمد(2006)، الکتاب العزیزی أو المسالک و الممالک، تصحیح تیسیر خلف، دمشق: التکوین.
میرزا حسین خان، خاطرات دیوان بیگى(1382)، تصحیح ایرج افشار و محمد رسول دریا گشت، تهران: اساطیر.
نصری اشرفی، جهانگیر(1383)، «کولی ها»، مجله هنر و معماری، شماره۲۹.
نظام السلطنه مافى، حسین قلى خان(1362)، خاطرات و اسناد حسینقلىخان نظامالسلطنه مافی، 3ج، تصحیح معصومه مافى و منصوره اتحادیه و سیروس سعدونیان و حمید رام پیشه، تهران: تاریخ ایران.
واصفى، زین الدین محمود(1349)، بدایع الوقایع، تصحیح الکساندر بلدروف، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
والیزاده معجزی، محمد رضا(1382)، تاریخ لرستان روزگار پهلوى، تصحیح حسین والیزاده معجزى و محمد والیزاده معجزى، تهران: انتشارات حروفیه.
وقایع نگار کردستانی، علی اکبر(1364)، حدیقه الناصریه و مرآت المظفریه در تاریخ و جغرافیای کردستان، به کوشش محمد توکلی: تهران.
ویلز(1368)، ایران در یک قرن گذشته؛ سفرنامه دکتر ویلز، ترجمه غلامحسین قراگوزلو، تهران: اقبال.
الهاشمی البصری، محمد بن سعد بن منیع(1990/1410)، الطبقات الکبرى، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، ط الأولى.
هندوشاه استر آبادى، محمد قاسم(1387)، تاریخ فرشته از آغاز تا بابر، تصحیح محمد رضا نصیرى، تهران:انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
ییت، کلنل، خراسان و سیستان، سفرنامه کنلل ییت به ایران و افغانستان، ترجمه عزت الله روشنی، بی جا: بی نا.
یعقوبى، احمد بن اسحاق(1422)، البلدان، تصحیح محمد امین ضناوى، بیروت: دار الکتب العلمیة.
Wink, André (2002). Al-Hind, The Making of the Indo-Islamic World: Slave Kings and the Islamic Conquest, 11th-13th Centuries. 2. Boston: Brill. pp. 241–242
Noldeke (1892), "a servile war in the east " in sketches from eastern history, tr By J.S. black , Edinburgh.
)