نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ/ دانشگاه اصفهان

2 استاد گروه تاریخ /دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

3 استاد گروه تاریخ/ دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

چکیده

هدف اصلی نوشتار حاضر مطالعه رابطه تمدّن با ساخت‌های سیاسی-اجتماعی دولت صفویه است. اهمیت این موضوع به این امر بازمی­گردد که سیر صعود و نزول هر تمدّن نتیجه سازکارهای تراکمی، بازتولیدی و انحطاطی شکل‌گرفته در نظام اجتماعی-سیاسی جوامع سازنده آن است. پژوهش حاضر به­دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که ساختار سیاسی در فرآیند تمدّن­سازی دولت صفوی چگونه عمل کرد؟ شالوده ساختاری و کارکردی آن چه بود؟ نتایج تحقیق نشان می­دهد تحرک‌ اجتماعی‌ و امکان گذر از طبقه پایین جامعه به طبقه بالا و پیوند متقابل فرصت‌ها و امکان تمرکز آن‌ها‌، نتایج‌ چندی برای توسعه درون­زای ایران صفوی و به تبع توسعه تمدّنی داشته است. ساختار سیاسی صفویان به­دنبال یک تغییر ساده سیاسی و سلسله­ای درصدد تحول طبقات اجتماعی جهت یافتن به نظمی جدید در پیوند با نظام سیاسی برآمدند. در نظم جدید اجتماعی، طبقه غلامّان گرجی و عالمان دینی در کنار عناصر ایرانی و اهل­قلم، بهره‌مند از مزایای اجتماعی و اقتصادی (صاحبان قدرت، ثروت و موقعیت) شدند که در مقابل باعث تضعیف نظام هنجاری ترکان قزلباش، صوفیان و موجب تجلّی مفهوم دولت-ملت ایرانی گردید. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی ضمن توجه به ضرورت کاربرد رویکردهای جامعه‌‌شناختی در تحلیل پدیده‌های تاریخی و برپایه منابع کتابخانه‌ای سامان­یافته است.

کلیدواژه‌ها

آزادارمکی، تقی و علی جنادله (1393). «ﭘﻴﻜﺮﺑﻨﺪی ﻧﻬﺎدی ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻮازﻧﻪ ﻗﺪرت در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﻨﺘﻲ اﻳﺮان (ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﺗﺤﻮﻻت اﻳﺮان از ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺗﺎ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﺑﺮاﺳﺎس روﻳﻜﺮد ﻧﻬﺎدﮔﺮاﻳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ)». ﻣﺠﻠه ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان. دوره ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ، ﺷﻤﺎره 3، ص64-29.
ابی­صعب، رولاجردی، تغییر مذهب در ایران، ترجمه منصور صفت­گل، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1396.
افوشته‌ای نطنزی، محمودبن هدایت‌الله (1350). نقاوةالآثار، به‌اهتمام احسان اشراقی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
الیاس، نوربرت (1377). «تکنیک و تمدّن»، ترجمه مراد فرهادپور، مجله ارغنوان، شماره13، صص246-209.
الیاس، نوربرت (1393). در باب فرایند تمدّن؛ بررسی­هایی در تکوین جامعه­شناختی و روان­شناختی آن، ترجمه غلامرضا خدیوی، تهران: نشر جامعه­شناسان.
انصاری، ابراهیم (1378). نظریه‌های قشربندی اجتماعی و طبقه تاریخی آن در ایران، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
بهرام­نژاد، محسن (1383الف). «هویت سیاسی دولت صفوی (طرح مقدمه­ای بر پژوهش چگونگی نوسازی اندیشه ایران سیاسی و مذهبی در عهد صفویه)»، مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، دانشگاه تبریز، تبریز.
بهرام­نژاد، محسن (1383ب). «مبانی و زیرساخت­های هویت سیاسی-ملی دولت صفوی»، رساله دکتری دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران.
ترکمان منشی، اسکندربیک (1350). تاریخ عالم‌آرای عباسی، با اهتمام ایرج افشار، تهران: مؤسسه امیرکبیر.
حیدری الصفوی، شاه طهماسب بن اسماعیل (1363). تذکره شاه طهماسب، تصحیح امرالله صفری، تهران: شرق.
خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین الحسینی (1362). حبیب السیر، زیر نظر محمد دیر سیاقی، تهران: خیام.
رجب‌زاده، احمد (1376). «تحلیلی ساختی از چرخه‌های توسعه و انقطاع تمدّن اسلامی (بررسی موردی عصر صفوی)»، نامه پژوهش فرهنگی، شماره 4، ص 49-90.
روملو، حسن (1349). احسن‌التواریخ. به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
رویمر، هانس‌روبرت، تاریخ ایران دوره تیموریان، ترجمه یعقوب آژند، تهران، جامی، 1380.
سیوری، راجر (1372). ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی. تهران: نشر مرکز.
سیوری، راجر (1380). در باب صفویان، ترجمه رمضان­علی روح­الهی. تهران: نشر مرکز.
شاردن، ژان (1345). سفرنامه، ترجمه محمد عباسی. جلد سوم، چهارم، تهران: امیرکبیر.
فرهانی‌ منفرد، مهدی، مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران، تهران: امیر کبیر، 1377.
قمی، احمد بن حسین (1359). خلاصه التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، ج1، تهران: دانشگاه تهران.
لاکهارت، لارنس (1383). انقراض سلسله صفویه، اسماعیل دولتشاهی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
لمبتون، آن. کی. اس (1377). مالک و زارع، منوچهر امیری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
میرزا سمیعا (1368)، تذکره­الملوک و سازمان اداری حکومت صفوی، به کوشش محمود دبیر سیاقی، تهران: امیرکبیر.
مینورسکی، ولادیمیر (1368). سازمان اداری حکومت صفویان (یا تعلیقات مینورسکی بر تذکرة‌الملوک)، ترجمه مسعود رجب‌نیا، با حواشی سیّدمحمد دبیر سیاقی، تهران: امیرکبیر.
نوائی، عبدالحسین؛ غفاری‌فرد، عباسقلی (1381). تاریخ تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفویه، تهران: سمت.
نیومن، اندرو، ایران عصر صفوی، ترجمه بهزاد کریمی، تهران، شرکت نشر نقد افکار، 1394.
-Babayan, Kathryn. (1994), “The Safavid Synthesis: From Qizilbash Islam to Imamite SHiism”, Iranian Studies, Religion and Society in Islamic Iran during the Pre- Modern Era, PP: 135- 161.
Clamard, Jean. (1996), “Shi’i Rituals and Power: The Consolidation of Safavid Shi’ism: Folklore and Popular Religion ”. in Charles Melville (ed). Safavid Pesia: A History of an Islamic Society, London.
Elias, Norbert. (1939). “The Civilizing Process”. Oxford, Blackwell.
Floor, Willem. (1998), “A Fiscal History of Iran in the Safavid and Qajar Periods”, New York.
Idem. (2001), “Safavid Government Institutions”, Costa Mesa.
Lockhart, Laurence. (1958), “THE Fall of The Safavi Dynasty And the Afghan Occupation of Persia”, London.
Matthee, Rudolph p. (1999), “The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600-1730”, London.
Minorsky, Vladimir. (1964), “Iranica Twenty Articles”, Publications of the University of Tehran.
Newman, Andrew. J. (1993), “The Myth of the Clerical Migration to Safawid Iran: Arab ShiiteOpposition to Ali al- Karaki and Safawidshiism”, Die welt des Islam. New Series, Vol. 33, Issue 1, Apr, PP: 66-112.
Reid, James. (1983), Tribalism and Society in Islamic Iran 1500-1629, Maliba undena publications.
Roemer, Hans R. (1990), “The Qizilbash Turcomans: Founders and Victims of the Safavid Theocracy”, in Michel M. Mazzaoui and Vera Moreen (eds), Intellectual Studies on SLAM: Essays Written in Honor of Martin B. Dickson, Utah.
Idem. (1986), “The Safavid period”, in p. Jackson and L. Lockhart (eds), the Cambridge History of Iran. Cambridge, Vol.27.
Savory, Roger. (1960), “Some Notes on the Provincial Administration of the Early Safawid Empire”, Bulletion of the school of oriental and African Studies, University of London, Vol.27, No.1, PP: 114-128.
Idem. (1987), “The Qizilbash, Education and the Arts”, in Studies on the History of Safavid Iran, London.