نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی ،دانشگاه فردوسی، مشهد،ایران

2 دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی، مشهد،ایران

چکیده

روشها، الگوها و قواعد نامگذاری شخصیتهای داستانی به سبب نقشی که در نشان دادن منویات تولیدکنندگان داستانها دارند در مطالعات جدید نقد ادبی و نیز در مطالعات تاریخ اجتماعی زبان و ادبیات حایز اهمیت انگاشته شده اند. بررسی شیوه‌ها و مبناهای مختلف نامگذاری اشخاص در این گونه از ادبیات به‌ویژه در ادبیات عامه می‌تواند علاوه بر آشکارساختن ویژگیهای شخصیتی و فراهم ساختن امکانی برای بازشناسی جهان مطلوب پدیدآورندگان‌شان، بازتاب‌دهندۀ چارچوبهای فکری و فرهنگی اجتماعی ای باشد که این ادبیات در آنها تولید شده اند.
در این مقاله با انتخاب مجموعه‌ای شامل هفتاد متن از داستانهای عامۀ رایج در ادبیات مکتب خانه ای عصر قاجاری (بر اساس روایت و تنظیم حسن ذوالفقاری و محبوبه حیدری) و تحلیل محتوای آنها در کنار بررسی آماری نامهای مورد استفاده در این داستانها و دسته‌بندی این نامها با استخراج مبناهایی که تولیدکنندگان این داستانها در ذهن داشته‌اند، و سپس بررسی تفاوتهای این مبناهای نامگذاری، برای شخصیتهای زن و شخصیتهای مرد در این داستانها، نشان داده شده است که الگوی متعارف و متداول نامگذاری زنان در ادبیات داستانی قاجاری، به‌عنوان یک شاخصۀ فرهنگی و اجتماعی برآمده از جهان زیستۀ قاجاری، به‌روشنی تابعی از متغیرِ جنسیت بوده است که این نیز به نوبه خود از جمله به میزان حضور زنان در اجتماع و نوع نگرش جامعه به آنان نیز ناظر بوده است.

کلیدواژه‌ها

اتحادیه، منصوره. (1377). این‌جا طهران است (مجموعه مقالاتی درباره طهران 1269-1344 ه.ق.). تهران: فتاحی.
احمدی خراسانی، نوشین. (1382). زنان زیر سایۀ پدرخوانده‌ها. چاپ پنجم. تهران: نشر توسعه.
احمدی، بهزاد؛ زندی، بهمن؛ نجفیان، آرزو؛ روشن، بلقیس. (1397). «بررسی نام‌گذاری اشخاص در بانه از دیدگاه نام‌شناسی اجتماعی». مجلۀ مطالعات زبان و گویش‌های غرب ایران. سال ششم. ش22.صص.
اخوت، احمد. (1371). دستور زبان داستان. اصفهان: فردا.
ایمانی، منیژه (1362). «نام‌گذاری در ایران». پایان‌نامۀ دکتری. دانشکدۀ ادبیات. دانشگاه تهران.
برن، آگ؛ کوف، نیم. (1352). زمینۀ جامعه‌شناسی. ترجمۀ ا.ح.آریان‌پور. تهران.
پولاک، یاکوب ادوارد. (1363). سفرنامۀ پولاک (ایران و ایرانیان). ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی.
حجازی، بنفشه. (1392). تاریخ خانم‌ها (بررسی جایگاه زن ایرانی در عصر قاجار). چاپ دوم. تهران: قصیده‌سرا.
حسینی، مریم؛ قدرتی، حمیده. (1390). «نام‌گزینی زنان در داستان‌های هزار و یک شب»، متن‌پژوهی ادبی. ش 48. صص 111-140.
 دلریش، بشری. (1376). زن در دورۀ قاجار. تهران: دفتر مطالعات دینی هنر (حوزۀ هنری).
دوبوار، سیمون. (1388). جنس دوم. ترجمۀ قاسم صنعوی. چاپ هشتم. تهران: انتشارت توس.
ذوالفقاری، حسن. (1394). زبان و ادبیات عامۀ ایران. تهران: سمت.
ذوالفقاری، حسن؛ حیدری، محبوبه. (1391). ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران. تهران: رشدآوران.
زندی، بهمن؛ احمدی، بهزاد. (1395). «نام‌شناسی اجتماعی_شناختی؛ حوزۀ نوین مطالعات میان‌رشته‌ای»، فصلنامۀ مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی. دورۀ نهم. ش1. صص 99-127.
سفیری، خدیجه؛ ایمانیان، سارا. (1392). جامعه‌شناسی جنسیت. تهران: جامعه‌شناسان.
شمیسا، سیروس. (1389). معانی. چاپ دوم. تهران: میترا.
صفوی، کوروش. (1384). «بررسی لفظ خاص و عام از دیدگاه معنی‌شناسی منطقی». فصلنامۀ علمی_پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س). شمارۀ 54. صص55-73.
طاهری قلعه‌نو، زهراسادات؛ ذوالفقاری، حسن. (1393). «نام‌شناسی شخصیت‌های قصه‌های عامیانۀ فارسی (با تکیه بر فیروزشاه‌نامه)». فصلنامۀ کاوش‌نامه. سال پانزدهم. شمارۀ 29. صص45-88.
فلور، ویلم. (2010). تاریخ اجتماعی روابط سکسی در ایران. ترجمۀ محسن مینوخرد. سوئد. استکهلم: انتشارات فردوسی.
قویمی، مهوش. (1388). «ارزش توصیفی نام‌های شخصیت‌ها در هزار و یک شب». جهان هزار و یک شب. جلال ستاری. تهران: نشر مرکز. صص51-69.
کاظم‌نیا، فریبا. (1389). «دلالت‌های کارکردشناسانۀ کنیزان در دورۀ میانه بر پایۀ نام‌های آنان». مجلۀ تاریخ و تمدن اسلامی. سال ششم. ش12. صص 21-46.
کتیرایی، محمود. (1348). از خشت تا خشت (آداب و رسوم مردم مسلمان شیعی ایران). تهران: انتشارات موسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
کدیور، پریسا. (1396). پرده‌نشینان عهد ناصری. تهران: گل‌آذین.
گروسی، سعیده. (1395). جنسیت، جامعه و جامعه‌شناسی. تهران: جامعه‌شناسان.
محجوب، محمدجعفر. (1386). ادبیات عامیانۀ ایران (مجموعۀ مقالات دربارۀ افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران). به کوشش حسن ذوالفقاری. چاپ سوم. تهران: چشمه.
محمدپور، احمد. (1390). روش تحقیق کیفی (ضدروش). تهران: جامعه‌شناسان.
محمدی، محمدهادی؛ قایینی، زهره. (1382). تاریخ ادبیات کودکان ایران. جلد دوم: ادبیات پس از اسلام. چاپ سوم. تهران: چیتسا.
مرادی، معصومه؛ کمالی، محمود. (1395). «نام‌شناسی شخصیت در داستان‌های مجموعۀ سه‌تار از جلال آل‌احمد». دوفصلنامۀ تخصصی مطالعات داستانی. سال چهارم. شمارۀ دو. صص87-99.
مهرآبادی، میترا. (1396). زن ایرانی به روایت سفرنامه‌نویسان فرنگی. چاپ سوم. تهران: آفرینش.
هدایت، صادق. (1378). فرهنگ عامیانۀ مردم ایران. تهران: چشمه.
یونسی، ابراهیم. (1365). هنر داستان‌نویسی. چاپ چهارم. تهران: سهروردی.
Alford, R. (1988). Naming and identity: A cross-cultural study of personal naming practices. New Haven, Connecticut: HRAF Press.
Bramwell, E. (2012). Naming in society: Across-cultural study of Five communities in Scotland (Unpublished doctoral dissertation).
Foucault, Michel. (1978). The History of Sexality. English Translnation: Robert Hurley. Pantheon Books: New York.
Parsons, Talcott. (1954). The kinship system of the contemporary United Staqtes. In Essays in Sociological Theory (pp189-194). New York: Free Press.