نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران

2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

چکیده
در دوران قاجار اقدامات گسترده‌ای برای جبران عقب‌ماندگی ایرانیان از تمدن غربی صورت گرفت. ابتدا اصلاحات نظامی و در ادامه اصلاح دیوانسالاری و انتظام دولت در دستور کار قرار گرفت. مرحله سوم، اصلاحات اجتماعی بود که در دوره ناصری اجرا شد. به سیاق برنامه‌های پیشین، برنامه تجدد اجتماعی نیز اصلاح از بالا به پایین بود و اجرای آن به حمایت طبقه حاکمه و شخص شاه نیاز داشت. به همین منظور مصلحان اجتماعی، طرح سفرهای شاه به غرب را تدارک دیدند. این اصلاحات باید منجر به تحول اساسی در بافت جامعه و شیوه زیست مردمان اعم از زن و مرد می‌شد اما در عمل آنچه که اتفاق افتاد نادیده گرفتن زنان در این پروژه بود. این مقاله با روش توصیفی–تحلیلی و از خلال مطالعه موردی سفرنامه‌های ناصرالدین‌شاه می‌کوشد به این سوالات پاسخ دهد زنان چه نسبتی با برنامه تجدد عصر ناصری داشتند و چرا از این پروژه حذف شدند؟ مقاله استدلال می‌کند که دیدارهای شاه و نوشته‌های وی موید این نکته است که تغییر وضعیت اجتماعی و اقتصادی زنان از رئوس برنامه تجدد بوده اما عواملی مانند عرف مردسالار، شریعت حامی این عرف، ذهنیت سنتی زنان آن دوره و تربیت و باورهای شاه در نهایت به حذف زنان از این پروژه منجر شده است.

کلیدواژه‌ها

اتحادیه، منصوره (1373)، زنان در جامعه قاجار (موقعیت اجتماعی زنان در قرن 14 ه.ق)، نشریه کلک پژوهش، شماره­های 55 و 56، 27-50.
احتشام­السلطنه، میرزامحمدخان (1366)، خاطرات احتشام­السلطنه، تصحیح سیدمحمد مهدوی­موسوی، چاپ اول، تهران: زوار.
آبادی، شعله­ (1378)، «میرزا فتحعلی آخوندزاده و مساله زنان»، نگرشی بر زن و جنسیت در انقلاب مشروطه، ویراسته ژانت آفاری و دیگران، چ اول، بی­جا، کانون پژوهش تاریخ زنان ایران.
آفاری، ژانت (1378)، «تاملی در تفکر اجتماعی-سیاسی زنان در انقلاب مشروطه»، نگرشی بر زن و جنسیت در انقلاب مشروطه، ویراسته ژانت آفاری و دیگران، چ اول، بی­جا، کانون پژوهش تاریخ زنان ایران.
بختیاری اصل، فریبرز (1375)، زنان نامدار تاریخ (مهدعلیا، مادر ناصرالدین­شاه)، چاپ اول، تهران : انتشارات زوار.
ترابی­فارسانی، سهیلا (1378)، اسنادی از مدارس دختران از مشروطه تا پهلوی، تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
دیولافوا، ژان (1371)، ایران کلده و شوش، ترجمه علی­محمد فره­وشی، چاپ پنجم، تهران: دانشگاه تهران.
دیولافوا، ژان (1371)، سفرنامه خاطرات کاوش­های باستان­شناسی شوش 1886-1884، ترجمه ایرج فره­وشی، تهران: دانشگاه تهران.
رینگر، مونیکا ام (1393)، آموزش، دین و گفتمان اصلاح فرهنگی در دوران قاجار، ترجمه مهدی حقیقت­خواه، چاپ سوم، تهران: انتشارات ققنوس.
فرهمند، مریم (1388)، «بررسی وضعیت اشتغال زنان در نظام بین­الملل»، اشتغال زنان، به کوشش لیلا سادات­زعفرانچی، چاپ اول، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان.
قاجار، تاج­السلطنه (1361)، خاطرات تاج­السلطنه، تصحیح منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، چاپ اول، تهران: نشر تاریخ ایران.
قاجار، ناصرالدین­شاه (1371)، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان، تصحیح فاطمه قاضیها و محمداسماعیل رضوانی، جلد اول، چاپ اول، تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
قاجار، ناصرالدین­شاه (1373)، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان، تصحیح فاطمه قاضیها و محمداسماعیل رضوانی، جلد سوم، چاپ اول، تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
قاجار، ناصرالدین­شاه (1374)، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان، تصحیح فاطمه قاضیها و محمداسماعیل رضوانی، جلد دوم، چاپ دوم، تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
قاجار، ناصرالدین­شاه (1377)، روزنامه خاطرات ناصرالدین­شاه در سفر اول فرنگستان، تصحیح فاطمه قاضیها، چاپ اول، تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
قاجار، ناصرالدین­شاه (1379)، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم فرنگستان، تصحیح فاطمه قاضیها، چاپ اول، تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
کراچی، روح­انگیز (1394)، خشونت مشفقانه روایتی از مردسالاری دوران ناصری، چاپ اول، تهران، نشر تاریخ ایران.
کرمانی، محمدکریم (1348)، رساله ناصریه، چاپ اول، کرمان: انتشارات سعادت.
کولیوررایس، کلارا (1383)، زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان، ترجمه اسدالله آزاد، چاپ اول، تهران: نشر کتابدار.
الگار، حامد (1369)، دین و دولت در ایران نقش علما در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، چاپ دوم، تهران: توس.
مزین­السلطنه (1331)، روزنامه شکوفه، مقاله «آگاهی به حقیقت»، سال اول، شماره 6، 9 ربیع­الاول.
مونس­الدوله (1380)، خاطرات مونس الدوله ندیمه حرمسرای ناصرالدین­شاه، به کوشش سیروس سعدوندیان، تهران: زرین.
میرهادی، منیرالسادات (1393)، تاثیر مدارس دخترانه در توسعه اجتماعی زنان در ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات کویر.
ناطق، هما (1358)، نگاهی به برخی نوشته­ها و مبارزات زنان در دوران مشروطه، کتاب جمعه، سال اول، شماره 30، 45-54.
ناطق، هما (1375)، کارنامه فرهنگی فرنگی در ایران، چاپ اول، پاریس: انتشارات خاوران.
ناهید، عبدالحسین (1360)، زنان ایران در جنبش مشروطه، چ اول، تبریز، نشر احیا.
Amanat, Abbas (1997), Pivot of the Universe, University of California Press, Berkeley Los Angeles.
Hellot, Florence (2005), The Western missionaries in Azerbaijani society (1835-1914), pp 270-293, in Robert Gleave, Religion and Society in Qajar Iran, Routledge Curzon, London and New York.