نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی، گروه تاریخ، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد.،مشهد،ایران،

3 استادیار گروه ادبیات دانشگاه فرهنگیان شهید بهشتی مشهد. مشهد،ایران

چکیده

یکی از مباحث پرمناقشه عرفان اسلامی، متصور شدن قدرت کرامت گونه برای شیوخ متصوفه است. عرفا از دوره سلجوقی(590-429 ه.ق)، کرامات را نشان صدق ولایت شیوخ در جانشینی پیامبر (ص) می دانستند و چون این گفتمان قدرت اجتماعی فوق العاده به آنها می بخشید در اشاعه آن سعی بلیغ داشتند. کتاب «مقامات ژنده پیل» نوشته محمد غزنوی به شرح کرامات شیخ احمد جام (م. 536 ه.ق) می پردازد. این کتاب مشحون از حکایاتی کرامت گونه از شیخ جام می باشد که صحت تاریخی بسیاری از آنها قابل اثبات نیست اما درون مایه هر حکایتی بازگو کننده منافع اجتماعی سازندگان آن است. این نوشتار با بررسی حکایاتی از این اثر به کمک دیگر آثار صوفیه و تاریخی آن دوره به تحلیل این موضوع می پردازد که این حکایات تأمین کننده چه منافع اجتماعی مروّجان آن است. نتایج نشان از آن دارد که صوفیه برای نفوذ و تثبیت قدرت اجتماعی خود بر اقشار مختلف جامعه از کرامات بهره می گرفتند. شیخ متناسب با قشر اجتماعی مخاطب خود دست به کرامت می‌زد و این زیستِ کرامت گونه، او را از دیگران متمایز می ساخت. شیخ برای حفظ موقعیت اجتماعی و جذب مریدان بیشتر به دفاع از منافع اقشار پایین دست جامعه در برابر صاحبان قدرت سیاسی و نظامی می پردازد. البته در بعضی موضوعات اجتماعی، کرامات تلاشی برای تغییر گفتمان غالب نداشت.

کلیدواژه‌ها

ابن عربشاه، احمد بن محمد ( 1386)، زندگی شگفت آور تیمور، ترجمه محمد علی نجاتی، چ 7، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى‏.
ابن جوزی، ابوالفرج (1395)، تلبیس ابلیس، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو،تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
ابن حنبل، احمد (1420)، الزهد، دارالکتب العلمیه، بیروت.
استعلامی، محمد (1398)، حدیث کرامت، چ 2، تهران، سخن.
سراج طوسی، ابونصر (1397)، اللمع فی التصوف، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، ترجمه مهدی محبتی، چ 3، تهران، اساطیر.
احمد جام نامقی (1368)، منتخب سراج السائرین، تصحیح علی فاضل، مشهد، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
احمد جام (1396)، رساله سمرقندیه، تصحیح حسن نصیری جامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
استخرى، ابو اسحاق ابراهیم (1340)، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
الراوندى‏، محمد بن على بن سلیمان (1364)، راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق‏، تصحیح محمد اقبال و مجتبى مینوى‏، چ2، تهران‏، امیر کبیر.
باخرزی، ابوالمفاخر یحیی (1383)، اوراد الاحباب و فصوص الاداب، به کوشش ایرج افشار، چ2، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
باسورث، کلیفورد ادموند (1385)، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه،چ 5، تهران، امیرکبیر.
بازورث و دیگران (1390)، سلجوقیان، ترجمه یعقوب آژند، تهران، مولی.
بدوی، عبدالرحمن (1389)، تاریخ تصوف اسلامی از ابتدا تا پایان قرن دوم هجری، تهران، افراز.
برتلس، یوگنی ادواردویچ (2536)، تصوف و ادبیات تصوف، سیروس ایزدی، تهران، امیرکبیر.
بولت، ریچارد ( 1364)، گروش به اسلام در قرون میانه: پژوهش نوین در تاریخ اجتماعی اسلام، ترجمه محمد حسین وقار، تهران، نشر تاریخ ایران.
بویل،جی.آ و دیگران ( 1387)، تاریخ ایران کمبریج جلد پنجم از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.
بیرونی، ابوریحان (1363)، آثارالباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.          
پورجوادی، نصرالله (1358)، سلطان طریقت سوانح زندگی و شرح آثار خواجه احمد غزالی، تهران، آگاه.
جرفادقانى، ابوالشرف ناصح (1374)، تاریخ یمینی، تصحیح جعفر شعار، چ3، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى‏.
جوینی، علاء الدین عطاءالملک محمد بن محمد (1395)، تاریخ جهانگشای جوینی، براساس نسخه محمد قزوینی و اهتمام احمد خاتمی، چ 4، تهران، نشر علم.
حکیم جامی نامقی، محمد (1397)، بحرالانساب، تصحیح رضا غوریانی، تهران، سخن.
خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین (1380)، تاریخ حبیب السیر، ج 3، تهران، خیام.
رازی، نجم الدین (1390)، سیر و طیر از ملک تا ملکوت (منارات السائرین)، ترجمه محمود افتخارزاده، تهران، جامی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1393)، فرار از مدرسه درباره زندگی و اندیشه ابوحامد غزالی، چ13، تهران، امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1394)، پله پله تا ملاقات خدا: دربارة زندگی، اندیشه و سلوک مولانا جلال‌الدین رومی، تهران: علمی.
سبکی، تاج الدین عبدالوهاب بن تقی الدین (1413)، طبقات شافیعه الکبری، محقق محمود محمد الطناجی و عبدلفتاح محمد الحلو، ده مجلد، هجر للطباعه و النشر و التوزیع.
سلیم، غلامرضا (1386)، سیر طریقت تا شکوفایی مولوی و حافظ، تهران، روزنه.
سهروردی، شیخ شهاب الدین( 1392)، عوارف المعارف، ترجمه ابومنصور بن عبدالمومن اصفهانی به اهتمام قاسم انصاری، چ 5، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1393)، درویش ستیهنده ( از میراث عرفانی شیخ جام)، تهران، سخن.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، تهران، سخن.
صارمی، سهیلا (1382)، سیمای جامعه در آثار عطار، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
صفی، امید (1397)، سیاست / دانش در جهان اسلام همسویی معرفت و ایدئولوژی در دوره سلجوقی، ترجمه مجتبی فاضلی،چ2، تهران، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
ضیایی، عبدالحمید (1398)، عرفان و مدرنیته بررسی امکان یا امتناع تاسیس اندیشه علمی و سیاسی بر مبنای اندیشه عرفانی در ایران، تهران، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
عبدالله انصاری هروی (1396)، طبقات الصوفیه، تصحیح محمد سرورمولایی، چ3، تهران، توس.
عبدالله انصاری(1398 )، منازل السائرین، تصحیح پرویز عباسی داکانی، تهران، علم.
عطار، فریدالدین (1940 م)، الهی نامه، تصحیح ریتر، استانبول، معارف.
عطار نیشابوری، شیخ فردالدین محمد (1394)، منطق الطیر، تصحیح سید صادق گوهرین، چ 28، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
علی بن احمد منتجب الدین بدیع (1384)، عتبه الکتاب مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر، تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، اساطیر.
غزالی، محمد بن محمد (1392)، احیاء علوم الدین، ترجمه موالدین محمد خوارزمی به کوشش حسین خدیو جم، چ 8، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
غزالی، محمد (1397)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، چ 18، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
غزنوی، سدیدالدین محمد (1345)، مقامات ژنده پیل، مصحح حشمت الله موید سنندجی، تهران، بنگاه نشر و ترجمه کتاب.
غنی، قاسم (1398)، تاریخ تصوف در اسلام تطورات و تحولات مختلفه آن از صدر اسلام تا عصر حافظ، چ13، تهران، زوار.
فاضل، علی ( 1373)، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار احمد جام، تهران، توس.
قاضی عبدالجبار (1952)، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق محمود محمد قاسم و ابراهیم مدکور و طه حسین، جزء خامس العشر، مکتب المصریه، قاهره.
قشیری، ابوالقاسم (1397)، سه رساله عرفانی آداب السلوک شرح اسماء الحسنی معراج نامه، تصحیح محمود افتخارزاده، چ 2، تهران، جامی.
قشیری، ابوالقاسم (1391)،رساله قشیریه،  تصحیح بدیع الزمان فروزانفر و احمد مهدوی دامغانی، چ 3، تهرن، زوار.
گودرزی، کورش (1397)، اساطیر و تصوف، تهران، اردوی سوره.
لمبتن، آن (1372)، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نی.
مایر، فریتس( 1378)، ابوسعید ابوالخیر: حقیقت و افسانه، ترجمه مهرآفاق بایبوردی، زیر نظر نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد (1389)، شرح التعرف لمذهب التصوف، تصحیح محمد روشن، 5 جلد، چ 2 ، تهران، اساطیر.
محمودی بختیاری، علیقلی (1398)، عارفان راز، اصفهان، خاموش.
نجم الدین کبری، احمد بن عمر (1407)، فوائح الجمال وفواتح الجلال، به اهتمام مشتاقعلی.
نظام الملک، ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق  ( 1391)، سیاست نامه، به کوشش جعفر شعار، چ 16، تهران، امیرکبیر.
خاتمی، احمد و شاکری، فرهاد (1390)، غزّالی و تلفیق شریعت و طریقت با تکیه بر کیمیای سعادت، مجله تاریخ ادبیات، شماره 3/65.
پورمظفری، داوود (1396)، کلان ساختار مقامات های صوفیان و نقش ایدئولوژیک آن، فصلنامه نقد ادبی، سال 10 شماره 37 بهار 1396.
 گراوند و دیگران (1391)، تحلیل منازعات مذهبی نیشابور در عهد سلجوقیان، پژوهش در تاریخ، سال سوم شماره ۴ (پیاپی ۹).