نوع مقاله : مقاله ترویجی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه لرستان، خرم آباد،ایران

2 استاد گروه تاریخ، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

3 استادیارگروه تاریخ، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

چکیده

دوران سلطنت طولانی ناصرالدین شاه قاجار (حک: 1264- 1313ق./ 1848- 1896م.) با شورش­های متعددی همراه بوده است که با ماهیت­های مختلف و در قالب حرکت­های فردی تا کنش­های جمعی و گسترده در کشور رخ داده است. کنش­گران اصلی این شورش­ها، طیف گسترده­ای را از توده­های اجتماعی تا بزرگان حکومتی و مذهبی تشکیل می­دادند. هدف این مقاله، گونه­شناسی شورش­های عصر ناصری و بررسی عوامل بسترساز این شورش­ها به­روش توصیفی- تحلیلی و مبتنی­بر اطلاعات کتابخانه­ای است. یافته پژوهش نشان داده که شورش­های این دوره با ماهیت چندگانه سیاسی(دودمانی)، ایلی، مذهبی(فرقه­ای) و اجتماعی- اقتصادی (حوزه شهری و روستایی) بر بستر نارضایتی از ساختار سیاسی و مناسبات اجتماعی موجود، قدرت­طلبی و اغراض سیاسی برخی کنش­گران و دخالت دولت­های مداخله­گر بیگانه در ایران، شکل گرفته است و به­رغم ایجاد برخی ناپایداری­ها و شکنندگی­ها در دولت ناصری، غالباً بدون دستیابی به نتیجه خاصی به شکست انجامیده­اند.

کلیدواژه‌ها

 Extended  Abstract

Typology of the Nasserite era uprisings and study of the factors of their occurrence

 The long reign of Nasser al-Din Shah Qajar (Ruled: 1264-1313 AH / 1848-1896 AD) has been accompanied by numerous uprisings that took place in different natures and in the form of individual movements to collective and widespread actions in the country. have given. The main actors in these uprisings ranged from the social masses to government and religious leaders. Some of these uprisings had taken place in social relations before Nasser al-Din Shah, and others on the existing dissatisfaction with the political and social conditions of his time occurred. Reactions also took place due to the people's familiarity with Western society and being on the path of growth and change in the thirteenth century AH / nineteenth century AD. The opposition of the princes claiming the monarchy, the unrest in the cities against the rulers of the states or the government, the claim of the independence of the tribes, were the most important problems of the Nasserite government. The general public's attachments and tendencies to religion also paved the way for the creation of religious sects by opportunists. The lack of political supremacy of the government apparatus and the main operators of the society itself contributes to the growth of insecurity and chaos in the country. On the other hand, the special socio-political influence exerted on the government by the Russian and British colonial governments in the form of support or concessions adds to the aggravation of the situation. Thus, during this period, there were numerous riots of a political, socio-economic, religious and tribal nature, in which the existing political structure and social relations, together with the intervention of foreign powers, were effective. The main actors in these uprisings were various sections of society, including members of the royal family, religious leaders, tribal leaders, and the masses.

    The purpose of this article is the typology of the uprisings of the Nasserite era and to study the factors and contexts underlying these uprisings. The main question of the research is what internal factors were effective in creating the bedrock of the riots of the Nasserite era? The research hypothesis emphasizes the structure of the political system and the existing socio-economic relations of Qajarid society as a creative factor and the involvement of supra-regional powers as an aggravating factor in the uprisings.

     From the point of view of sociological knowledge, rebellion means a cross-sectional movement without a plan or reaction to a movement. Revolt can occur for individual or collective, political, cultural and economic motives. Most of the unplanned and collective protests in the cities are called riots. The revolts of the Nasserite era in terms of scope and scope of influence emerged in the form of three types of revolts: quiet but fluid revolts; Silent riots; and loud riots. From the typological point of view of the spectrum of actors, the revolts of the Nasserite era are divided into four types: The revolts of the princes, which took place among the members of the royal dynasty with the aim of seeking power; Sectarian-religious riots, an example of which is the Babi revolt; Urban riots, which took place with different political, religious and socio-economic natures; Ethnic and tribal uprisings (tribes): Kurds, Bakhtiaris and Baluchis, which occurred in order to gain more power or freedom of action in their area of ​​establishment.

    Among the important internal factors that have been the cause of these riots are: The tribal nature of government; Building the unilateral power of the monarchy; Social and economic structure; Corruption and inefficiency of the administrative system; Existing tribal and tribal relations; Lack of an efficient legal and judicial system to deter pressure and abuse human rights; Emergence of some religious ideas and attitudes in society; The effective presence of the supra-regional and hegemonic powers of Russia and Britain in the country and interference in the political and economic affairs of Iran. But the fragmentation, unplannedness, lack of long-term goals and alternatives to political power, the lack of widespread institutional social solidarity of these uprisings, and the policy of repression and violence of the Qajarid regime prevented these movements from becoming a general subversive movement; However, other factors and actors paved the way for a change in the Qajarid rule in the form of the constitutional movement.

    Thus, the research findings show that the riots of this period with multiple political (dynastic), tribal, religious (sectarian) and socio-economic (urban and rural) nature on the basis of dissatisfaction with the existing political structure and social relations, power The political intentions of some activists and the intervention of foreign interventionist governments in Iran have been formed, and despite creating some instability and fragility in the Nasserite government, they have often failed without achieving a specific result.

    This research is of historical analysis type and its information is based on historical sources (official histories and travelogues) in a library method and the subject is explained in a descriptive-analytical way.

آبراهامیان، یرواند(1377)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس­آوری و محسن مدیر شانه­چی، تهران: مرکز.
اتحادیه، منصوره و سیروس سعدوندیان(1378)، خاطرات تاج­السلطنه (دختر ناصرالدین­شاه قاجار)، تهران: تاریخ ایران.
اسدآبادی، سیدجمال­الدین(1360)، نامه­های سیدجمال­الدین اسدآبادی، گردآورنده ابوالحسن جمالی اسدآبادی، چاپ سوم، تهران: کتاب­های پرستو وابسته به انتشارات امیرکبیر.
اشرف، احمد(1359)، موانع تاریخی رشد سرمایه­داری در ایران: دوره قاجاریه، تهران: زمینه.
اعتضادالسلطنه، علیقلی­میرزا(1395)، اکسیرالتواریخ(تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال1259ق.)، به­اهتمام جمشید کیان­فر، تهران: اساطیر.
اعتضادالسلطنه، علیقلی­میرزا (1362)،  فتنۀ باب، تهران: بابک.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن­خان(1363)، المآثر والآثار؛ چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین­شاه،  به­کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن­خان (1367)، تاریخ منتظم ناصری، به­کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن­خان (1357الف)، خلسه، به­اهتمام محمود کتیرایی، چاپ دوم، تهران: توکا.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن­خان (1350)، روزنامه خاطرات اعتماد­السلطنه، مربوط به سال­های 1292 تا 1313 هجری قمری، مقدمه و فهرست­ها ایرج افشار، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن­خان (1357ب)، صدرالتواریخ، به­کوشش محمد مشیری، تهران: روزبهان.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن­خان (1301)، مطلع­الشمس، بی­جا، بی­نا.
افشارارومی، علی­بن امیر لویه­خان(1393)، تاریخ اکراد، شرح واقعه حمله شیخ عبیدالله کُرد به آذربایجان در سال 1297ق، به­کوشش یوسف بیگ­باباپور و مسعود غلامیه، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
الگار، حامد(1369)، دین و دولت در ایران؛ نقش عالمان در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، چاپ دوم، تهران: توس.
امانت، عباس(1385)، قبلة عالم: ناصرالدین­شاه قاجار و پادشاهی ایران(1247-1313)، ترجمه حسن کامشاد، چاپ سوم، تهران: کارنامه.
اوبن، اوژن(1362)، ایران امروز 1907-1906، ترجمه و توضیحات علی­اصغر سعیدی، تهران: زوار.
اورسل، ارنست(1382)، سفرنامه قفقاز و ایران، ترجمه علی­اصغر سعیدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بابانی، عبدالقادربن رستم(1377)، سیرالاکراد در تاریخ و جغرافیای کردستان، به­کوشش محمدرئوف توکلی، تهران: توکلی.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم(1354)، پیغمبر دزدان، تهران: امیرکبیر.
بامداد، مهدی(1363)، شرح حال رجال ایران در قرن 12و 13 و 14 هجری، چاپ سوم، ]تهران[: زوار.
براون، ادوارد(1329ش)، انقلاب ایران، ترجمه و حواشی احمد پژوه، تهران: کانون معرفت.
براون، ادوارد (1386)، یک سال در میان ایرانیان، ترجمه مانی صالحی علامه، چاپ سوم، تهران: اختران.
بروگش، هینریش(1389)، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه محمدحسین کردبچه، چاپ سوم، تهران: اطلاعات.
بشیریه، حسین(1387)، موانع توسعه سیاسی در ایران، چاپ ششم، تهران: گام نو.
بشیریه، حسین (1386)، جامعه­شناسی سیاسی: نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی، چاپ چهاردهم، تهران: نی.
بنجامین، اس.­ جی­. دبلیو.(1394)، ایران و ایرانیان در عصر ناصرالدین­شاه، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران: اطلاعات.
پولاک، یاکوب ادوارد(1368)، سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمه کیکاووس جهانداری، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.
خورموجی، محمدجعفر(1344)، حقایق­الاخبار ناصری، به­کوشش حسین خدیوجم، تهران: زوار.
رسائل سیاسی عصر قاجار(1380)، تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگری­نژاد، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
ژوبر، پ. اَ.(1395)، مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمه محمود مصاحب، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
سایکس، سرپرسی مولزورث(1380)، تاریخ ایران، ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران: افسون.
سپهر، محمدتقی لسان­الملک(1377)، ناسخ­التواریخ، به­کوشش جمشید کیانفر، ج3، تهران: اساطیر.
سرنا، مادام کارلا(1362)، آدم­ها و آیین­ها در ایران، ترجمه علی­اصغر سعیدی، تهران: کتابفروشی زوّار.
سنندجی، میرزاشکرالله(1375)، تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، تصحیح حشمت­الله طبیبی، تهران: امیرکبیر.
شمیم، علی اصغر(1375)، ایران در دوره سلطنت قاجار، چاپ هفتم، تهران: مدبر.
شیدا مردوخی، قاضی عبدالله (1383)، تاریخ سلاطین هورامان، به­کوشش احمد نظیری، سنندج: پرتو بیان.
شیل، لیدی مری(1368)، خاطرات لیدی شل، ترجمه حسین ابوترابیان، چاپ دوم، تهران: نو.
ظل­السلطان، مسعودمیرزا(1368)، خاطرات ظل­السلطان، سرگذشت مسعودی، به­اهتمام و تصحیح حسین خدیوجم، تهران: اساطیر.
ظهیرالدوله، علی­خان(1362)، تاریخ بی­دروغ در وقایع کشته­شدن ناصرالدین شاه قاجار، مقدمه نورالدین چهاردهی، تهران: مشرق.
غوریانس، اسکندر، تاریخ طغیان اکراد، نسخه خطی، کتابخانه مجلس شورای ملی، ش5738/74414.
فشاهی، محمدرضا(1360)، تکوین سرمایه­داری در ایران(1796-1905)، بی­جا: گوتنبرگ.
فوران، جان(1392)، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال­های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، چاپ چهاردهم، تهران: رسا.
فووریه، ژوآنس(1389)، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.
قنبری، داریوش(1385)، دولت مدرن و یکپارچگی ملی در ایران(1320-1300ش.)، تهران: تمدن ایرانی.
کربلایی، شیخ حسن(1373)، رسالة تاریخ دخانیه، دفتر دوم کتاب سده تحریم تنباکو، به­کوشش موسی نجفی و رسول جعفریان، تهران: امیرکبیر.
کرزن، جرج ن.(1373)، ایران و قضیۀ ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
کورف، فیودور(1372)، سفرنامه بارون فیودور کورف، ترجمه اسکندر ذبیحیان، تهران: فکرروز.
کوئن، بروس(1396)، مبانی جامعه­شناسی، ترجمه غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران: سمت.
گر، تد رابرت(1377)، چرا انسان­ها شورش می کنند، ترجمه علی مرشدی­زاد، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
گزارش ایران به­سال 1305ق/1887م. از یک سیاح روس(1363)، ترجمه سیّدعبدالله، به­اهتمام محمدرضا نصیری، تهران: طهوری.
گوبینو، ژورف آرتور(1387)، سه سال در ایران، ترجمه ذبیح­الله منصوری، چاپ دوم، تهران: نگارستان کتاب.
لمبتون، آن(1362)، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: علمی و فرهنگی.
لنجانی اصفهانی، محمدحسن بن محمدرحیم(1391)، جنه­الاخبار(بخش تاریخ زندیه و قاجاریه)، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
مارکام، کلمنت(1364)، تاریخ ایران در دوره قاجار، ترجمه میرزارحیم فرزانه، به­کوشش ایرج افشار، بی­جا: فرهنگ ایران.
مردوخ کردستانی، شیخ محمد(1379)، تاریخ مردوخ، تهران: کارنگ.
مردوخ، محمد(1351)، تاریخ کرد و کردستان، سنندج: کتابفروشی غریقی.
مرسل­وند، حسن(1388)، گفت و شنودهای سید علی­محمد باب با روحانیون، تهران: تاریخ ایران.
مستوفی، عبدالله(1371)، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، چاپ سوم، تهران: زوار.
ملک­­آرا، عباس­میرزا(1361)، شرح حال عباس­میرزا ملک­آرا، به­کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
ملکم، سرجان(1383)، تاریخ ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، تهران: سنائی.
مورودوبلن، لوئی(1375)، جامعه­شناسی اقتدار، ترجمه علی سیلانیان طوسی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
میلسپو(2536)، مأموریت آمریکائی­ها در ایران، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران: پیام.
نادرمیرزا(1360)، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، شرح و تعلیقات محمد مشیری، چاپ سوم، تهران: اقبال.
ناظم­الاسلام کرمانی، محمدبن علی(1384)، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.
واتسن، رابرت کرنت(1357)، تاریخ ایران دوره قاجاریه، ترجمه وحید مازندرانی، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
وبر، ماکس(1374)، اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهری؛ مهرداد ترابی­نژاد و مصطفی عمادزاده، تهران: مولی.
وبر، ماکس (1368)، مفاهیم اساسی جامعه­شناسی، ترجمه احمد صدارتی، چاپ دوم، تهران: مرکز.
وقایع­نگار کردستانی، علی­اکبر(1381)، حدیقۀ ناصریه و مرآت­الظفر (در جغرافیا و تاریخ کردستان)، به­کوشش محمد توکلی، تهران: توکلی.
هدایت(مخبرالسلطنه)، مهدیقلی، (1344)، خاطرات و خطرات، تهران: زوار.
هورامی، مظفربهمن سلطانی(1386)، تاریخ هورامان، تدوین نادرکریمیان سردشتی، تهران: احسان.