نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه نقاشی دانشگاه سوره، تهران، ایران.

چکیده

سالهاست که رویکرد سنت‌گرایان به خوانش آثار هنری سنتی تبدیل به پارادایم اصلی در فضای دانشگاهی ایران شده است. به باور سنت‌گرایان هنرهای سنتی و از جمله هنرهای مرتبط با کتاب‌آرایی به ویژه نگارگری، بازتاب‌دهنده عالم مثال هستند و تصاویر به کاررفته در آنها صرفاً بازنمایی عالم واقع نیستند. این دیدگاه باعث شده است تا بسیاری از ایشان نگارگر را فراتر از یک هنرمند معمولی بلکه در جایگاه سالک یا عارفی حقیقت‌بین بنشانند که توانسته است با درکی شهودی، صُور مثالی را ببیند و در اثرش آنها را بازنمایی کند. از این رو مسئله این پژوهش آزمون مفهوم «سالک/عارف ـ هنرمند» است که عموماً سنت‌گرایان در تحلیل شخصیت هنرمند سنتی روی آن تأکید می‌کنند. از این رو در این پژوهش با ترکیب روش‌های تاریخی و توصیفی و با تدقیق در گزارشهای دست‌اول، نحوه زیست اجتماعی و اخلاقی هنرمندان نامدار ایرانی در عهد تیموری و صفوی، بررسی شده تا این ادعای سنت گرایان در ارتباط با جایگاه هنرمند به آزمونی تاریخی گذاشته شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد آنچه از زندگی نام‌آوران هنری ایران در متون دست‌اول تاریخی نقل شده است بیش از اینکه حاوی بیان سلوک اعتقادی یا عارفانه آن‌ها باشد تصویرگر انسان‌هایی عادی ولیکن توانمند و خلاقی است که گاه رفتاری مغایر با اخلاق عُرفی و حتی شرعی بروز می‌داده‌اند. در نتیجه برخلاف تصور رایج، می‌توان گفت که قائل شدن به مقام سالک/عارف ـ هنرمند برای نگارگران ایرانی صرفاً مبتنی بر نگرشی ذهنگرایانه است و این ادعا با یافته‌های تاریخی قابل تأیید نیست .

کلیدواژه‌ها

اسکندر بیک ترکمان (1382)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، جلد اول. به کوشش: ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
اسکندرپور خرمی، پرویز؛ شفیعی، فاطمه (1390)، نگارگری ایرانی تجلیگاه ملکوت خیال با تأکید بر آرای شیخ شهاب‌الدین سهروردی درباره عالم خیال (مثال). نشریه هنرهای زیبا، شماره 48. زمستان. 28-19.
بنیون، لورنس (1383)، روح انسان آریایی در هنر،ترجمه: محمدحسین آریا، تهران: فرهنگستان هنر.
بورکهارت، تیتوس (1365)، هنر اسلامی، زبان و بیان. ترجمه: مسعود رجب نیا، تهران: سروش.
پورمند، حسنعلی؛ حکیم جوادی، مرضیه (1395)، «تمثیل در عرفان اسلامی و تأثیر آن در نگارۀ سالمان و آبسال هفت‌اورنگ جامی»، هنرهای کاربردی. شماره 18. ص 14-5.
جاودان، محمد (1392)، «تحلیل و بررسی اصطلاح سنت در نظریه سنت‌گرایان». اندیشه نوین دینی. شماره 23. ص 192 – 173.
جهانگیر گورکانی، نورالدین محمد (1359)، جهانگیرنامه. توزک جهانگیری. به کوشش: محمد هاشم،  تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
حجت، عیسی (1394)، سنت سنتگرایان و سنتگرایی معماران، هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، دوره 20، شماره 1. ص 16-5.
حیدر میرزا دوغلات، محمد (1383)،  تاریخ رشیدی، به کوشش: عباسقلی غفاری فرد. تهران: میراث مکتوب.
خندقی، جواد؛ موسوی گیلانی، سید رضی (1394)،  «نقد سنت‌گرایان در باب هنر سنتی، هنر مقدس و هنر دینی». معرفت ادیان. شماره 3 پیاپی 23. 128 – 107.
خواند میر، غیاث‌الدین بن همام الدین حسینی (1362 الف)،  تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. جلد سوم. مقدمه: جلال‌الدین همایی،  تهران: خیام.
خواند میر، غیاث‌الدین بن همام الدین حسینی (1362 ب)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. جلد چهارم. مقدمه: جلال‌الدین همایی،  تهران: خیام.
خوش‌نظر، سید رحیم؛ رجبی، محمدعلی (1388)،  «نور و رنگ در نگارگری ایرانی و معماری اسلامی». کتاب ماه هنر. شماره 127. ص 76 – 70.
دوست‌محمد گواشانی (1372)،  دیباچه مرقع بهرام میرزای صفوی. در: کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. به کوشش: نجیب مایل هروی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
رازی، امین احمد (1378)، تذکره هفت اقلیم. تصحیح  تعلیقات و حواشی: سید محمد رضا طاهری. جلد اول. تهران: سروش.
رجبی، محمدعلی (1377)، «نگارگری اسلامی ایران». کتاب ماه هنر، شماره 6. ص 7-6.
رهنورد، زهرا (1382)، حکمت هنر اسلامی. تهران: سمت.
سام میرزای صفوی (1314)،  تحفه سامی. به کوشش: وحید دستگردی. تهران. ارمغان.
سهیلی خوانساری، احمد (1383). پانویس. در: گلستان هنر. قاضی احمد قمی. تهران: منوچهری.
صادقی بیک افشار (1327)،  مجمع الخواص. ترجمه: عبدالرسول خیامپور. تبریز: اختر شمال.
صدری، مینا  (1377)،  «نگاره‌های عرفانی». کتاب ماه هنر، شماره 6 اسفند 1377 ص 9.
صدری، مینا (1392)،  نگاره‌های عرفانی. تهران: علمی فرهنگی.
فکری سلجوقی (1363)،  تعلیقات فکری سلجوقی بر دیباچه دوست‌محمد هروی. در: احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی. نوشته: محمدعلی کریم زاده تبریزی. لندن.
قاضی میر احمد منشی قمی. (1383)،  گلستان هنر. تصحیح: احمد سهیلی خوانساری. تهران: منوچهری.
کریم زاده تبریزی، محمدعلی (1363)،  احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی. جلد اول، لندن.
کوماراسوامی، آناندا (1389)،  فلسفه هنر مسیحی و شرقی. ترجمه: امیرحسین ذکرگو. تهران: فرهنگستان هنر.
محمود بن محمد (1372)،  قوانین الخطوط. رساله در: کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. به کوشش: نجیب مایل هروی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
مدد پور، محمد (1377)،  حکمت معنوی و ساحت هنر. تهران: حوزه هنری.
منجم یزدی، ملاجلال الدین محمد (1366)، تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال. به کوشش: سیف الله وحید نیا. تهران: وحید.
موسوی رکنی، سید محمد هادی (1395)، «نقد دیدگاه سنتگرایان در مورد سرآغاز هنر خوشنویسی اسلامی»، باغ نظر، شماره 38، ص 68 – 61. 
نجیب اوغلو، گل­رو  (1379)، هندسه و تزئین در معماری اسلامی. ترجمه: مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.
نصر، سید حسین  (1373)،  «عالم خیال و مفهوم فضا در مینیاتور ایران». فصلنامه هنر. شماره 26. 86 – 79.
نصر، سید حسین  (1375)،  هنر و معنویت اسلامی. ترجمه: رحیم قاسمیان، تهران: دفتر مطالعات دینی.
نصر، سید حسین  (1382)،  جاودان خرد. ترجمه: سید حسن حسینی. تهران: سروش.
نصر، سید حسین (1383)،  آرمان‌ها و واقعیت‌های اسلام. ترجمه: شهاب‌الدین عباسی. تهران: سهروردی.
نصرآبادی اصفهانی، میرزا محمد طاهر (1317)،  تذکره نصرآبادی. تهران: ارمغان.
واله اصفهانی، محمد یوسف (1372)، خلد برین، ایران در روزگار صفوی. به کوشش: میرهاشم محدث. تهران: مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی.
یاسینی، راضیه (1397)،  تصویر زن در نگارگری. تهران: علمی فرهنگی.