نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری تاریخ، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

بازاریان به عنوان یکی از طبقات اجتماعی شهری، از دیرباز، نقش و تأثیرات گسترده‌ای در ساحت‌های مختلف زندگی شهری داشته‌اند. تا جایی که جایگاه گستردۀ آنها در عرصۀ اجتماعی، خصوصاً موجب نفوذ و ارتباط با ساختارها و نهادهای دینی از جمله روحانیت، مساجد و هیأت‌های مذهبی شده است. این جایگاه اجتماعی، به‌طور طبیعی و نفوذ بر عرصه‌های اجتماعی دارای آثار و تبعاتی در عرصۀ سیاسی بود. به‌تدریج از اوائل دهه 1340، بازاریان عهده‌دار نقش‌های مختلفی در عرصۀ کنشگری سیاسی و از جمله در حرکت انقلابی مردم به رهبری روحانیت انقلابی شدند.
این مقاله درصدد پاسخگویی به این سؤال است که اساساً بازاریان به لحاظ اجتماعی چه نقش‌هایی را در انقلاب اسلامی ایفا نمودند و چگونه این نقش‌‌ها به تسهیل فرایندهای انقلابی انجامید. روش استفاده شده در این مقاله مطالعۀ اسنادی و کتابخانه‌ای منابع مرتبط با موضوع تحقیق است. نتیجه اینکه بازاریان با بهره‌گیری از نفوذ گستردۀ خود بر عرصۀ جامعه مدنی سنتی ایران، موجب اثرگذاری بر کنش انقلابی دیگر کارگزاران انقلاب و بسیج انقلابی مردم شدند.

کلیدواژه‌ها

اپتر، دیوید ای و اندرین، چالز. اف، (1380)، اعتراض سیاسی و تغییر اجتماعی، ترجمه محمدرضا سعیدآبادی، تهران، پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی.
ازغندی، علیرضا، (1385)، درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران، تهران، نشر قومس.
استمپل، جان. دی، (1377)، درون انقلاب ایران، ترجمۀ منوچهر شجاعی، مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
اسمیت، بنجامید، اقدام جمعی و قدرت بسیج‌کنندگی بازار در ایران (1)، ترجمه جعفر خیرخواهان، چشم‌انداز ایران، شماره 64.
اشرف، احمد و علی بنوعزیزی، (1372)، طبقات اجتماعی در دوره پهلوی، ترجمه عماد افروغ، راهبرد، شماره 2.
اشرف، احمد، علی بنوعزیزی، (1387)، طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران، نیلوفر.
امجد، محمد، (1380)، ایران از دیکتاتوری سلطنتی تا دین‌سالاری، ترجمه حسین مفتخری، تهران، باز.
آبراهامیان، یرواند، (1385)، مقالاتی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران، پردیس دانش.
آبراهامیان، یرواند، (1390)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی.
باقری، علی، (1375)، خاطرات 15 خرداد، دفتر چهارم، بازار، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی.
بهار، مهری، (1380)، تغییر فرهنگی ـ اجتماعی و توسعه نهادی در ایران مورد تجربی بازار، پژوهشنامه علوم انسانی و اجتماعی، سال اول، شماره سوم.
پروشانی، ایرج و دیگران، (1389)، بازار در تمدن اسلامی، تهران، نشر کتاب مرجع.
ترابی فارسانی، سهیلا، (1384) تجار، مشروطیت و دولت مدرن، تهران، نشر تاریخ ایران.
توکل، محمد، (1381) بازار سنتی ایران در سه دوره رکن قدرت، جنگ قدرت، اوج قدرت، چشم‌انداز ایران، شماره 16.
جاسبی، عبدالله، (1388)، از غبار تا باران، خاطرات دکتر عبدالله جاسبی سال‌های 1343-1357، جلد دوم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
جعفریان، رسول، (1387)، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران، از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سال‌های 1320- 1357، تهران، مؤسسه خانه کتاب.
جغرافیای سیاسی - فرهنگی انقلاب اسلامی ایران (4)، (1370)، مجله یاد، شماره 24.
حاضری، علی‌محمد و مهدی حسین‌زاده فرمی، (1390)، نقش سیاسی بازار؛ تحلیل تحولات دهه اول جمهوری اسلامی ایران، دانش سیاسی، سال هفتم، شماره اول.
حبیبی، حسن، (1389)، سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، تهران، بنیاد ایران‌شناسی.
حسام‌مظاهری، محسن، (1387)، رسانه شیعه؛ جامعه‌شناسی آیین‌های سوگواری و هیأت‌های مذهبی در ایران، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
حضرتی، حسن و پورقنبر، محمدحسن، (1392)، رویکرد مؤتلفه اسلامی نسبت به روحانیت سیاسی پیش از انقلاب اسلامی، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال نهم، شماره اول.
خرمشاد، محمدباقر، (1383)، بازتاب انقلاب اسلامی ایران در نظریه‌های انقلاب تولد و شکل‌گیری نسل چهارم تئوری‌های انقلاب، مجله جامعه‌شناسی ایران، شماره 19.
دارا، جلیل، (1389)، بررسی نقش سرمایه اجتماعی در موفقیت جریان اسلام‌گرا 1320 - 1357، مجله مطالعات انقلاب اسلامی، شماره 21.
دلاوری، ابوالفضل، (1375)، طرحی برای مطالعه زمینه‌ها و علل اجتماعی وقوع انقلاب اسلامی ایران، راهبرد، شماره 9.
دلاوری، ابوالفضل، (1390)، جامعه‌شناسی تحولات ایران از انقلاب مشروطه تا قیام خرداد 1342، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
روحبخش، رحیم، (1381)، نقش بازار در قیام 15 خرداد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
رهبری، مهدی، (1383) اقتصاد و انقلاب اسلامی ایران (بررسی مقایسه‌ای نظریه‌های اقتصادی با انقلاب اسلامی ایران)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
رهبری، م‍ه‍دی، (۱۳۸۹)، جامعه‌شناسی سیاسی انقلاب اسلامی ایران، بابلسر، دانشگاه مازندران.
سلطان‌زاده، حسین، (1380)، بازارهای ایرانی، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
سمتی، محمدهادی، (1375)، نظریه بسیج منابع و انقلاب اسلامی ایران، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شماره 35.
طاهری دمنه، محسن و دیگران، (1389)، واکاوی نقش مذهب شیعی در آفرینش سرمایه اجتماعی، مجله مطالعات ملی، شماره 43.
عباسی، ابراهیم، (1390)، چیستی سنت فکری رادیکالیسم اسلامی در ایران (بررسی موردی جمعیت فدائیان اسلام)، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 41.
عتیق‌پور، محمد، (1358)، نقش بازار و بازاری‌ها در انقلاب ایران، تهران، بی‌نا.
عیوضی، محمدرحیم، (1380)، طبقات اجتماعی و رژیم شاه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
غفاری هشجین، زاهد و دیگران، (1391)، نقش هیئت‌های مذهبی شهر تهران در فرآیند پیروزی انقلاب اسلامی، دوفصلنامه دانش سیاسی، سال هشتم، شماره دوم (پیاپی 16).
فرامرزی، فاطمه، (1391)، دین در ایران عصر پهلوی دوم (1320-1357)، تهران، نشر علم.
فلاحی، اکبر، (1393)، محرم و انقلاب اسلامی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری و انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
فرهی، فریده، (1375)، فروپاشی دولت و انقلاب‌های شهری؛ تحلیلی تطبیقی از انقلاب‌های ایران و نیکاراگوئه، راهبرد، شماره 10.
فوران، جان، (1378)، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمۀ احمد تدین، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ دوم.
فوران، جان، (1382)، نظریه‌پردازی انقلاب‌ها، ترجمه فرهنگ ارشاد، تهران، نشر نی.
فوزی، یحیی، (1383)، عوامل ارادی مؤثر بر رخداد انقلاب اسلامی در ایران، مجله پژوهشنامه متین، شماره 25.
کرمی‌پور، حمید، (1380)، جامعه تعلیمات اسلامی؛ آیت‌الله حاج شیخ عباسعلی اسلامی و نقش ایشان در انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
کریمی، سمیه، (1387)، بازار تهران؛ مطالعه انسان‌شناسی اقتصادی، تهران، نشر افکار و پژوهشکده مردم‌شناسی.
کمالی، مسعود، (1381)، جامعه مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر، ترجمه کمال پولادی، تهران، انتشارات باز.
گِر، تد رابرت، (1379) چرا انسان‌ها شورش می‌کنند، ترجمه علی مرشدی‌زاد، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.
گروسی، سعیده و زاهدزاهدانی، سعید، (1381)، هیأت‌های مذهبی و تشکل‌های صنفی به مثابه سازمان‌های غیردولتی؛ مطالعه موردی دوره قاجار، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره 30 و 31.
گفتگو با احمد کریمی اصفهانی، (۱۳۸۵)، مجله ذکر، شماره ۱۶ و ۱۷.
مازندرانیان، حمیدرضا، (1389)، تاریخ شفاهی مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی (قبا، جاوید، لرزاده، الجواد)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
مرادی‌نیا، محمدجواد، (1387)، امام خمینی و هیأت‌های دینی مبارز، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج.
معدل، منصور، (1382)، طبقه، سیاست و ایدئولوژی در انقلاب ایران، ترجمۀ محمدسالار کسرایی، تهران، باز.
مقدم، کاظم، (1380)، خشونت قانونی؛ شرح حال شهید حاج صادق امانی همدانی، قم، محدث و دفتر نشر برگزیده.
مهرجو، بهراد و غفاریان، متین، (1391)، پنجره‌ای به گذشته، خاطرات علاءالدین میرمحمد صادقی، تهران، کارآفرین.
مهری، فرشید، (1383)، مساجد بازار تهران در نهضت امام خمینی، تاریخ شفاهی مسجد سلطانی (امام خمینی)، مسجد سیدعزیزالله و مسجد آذربایجانی‌ها، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
میزبانی، مهناز، (1383)، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.