نوع مقاله : مقاله ترویجی

نویسنده

دانش آموخته دکتری تاریخ، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

چکیده

دیوان حافظ شیرازی به عنوان متنی ادبی، واجد موقعیّتی تاریخی، و محصول تعامل خالق اثر با مجموعه‌ای بسیط و گسترده از سنّت‌ها، گفتمان‌ها و جریان‌های اجتماعی و تاریخی سده‌ی هشتم هجری است. نسبت دیوان حافظ با گروه‌ها و عناصر اجتماعی، چگونگی بازتولید آن، نیز میزان تقویت، به حاشیه‌رانی و مطرود نمودن این گروه‌ها در فرآیند تولید اثر ادبی، موضوع شایسته‌ی درنگی است که روشن نمودن ابعاد آن، پژوهشی مستقل را طلب می‌نماید. از این رو این جستار، با روشی توصیفی ـ تحلیلی و استعانت ممکن از مباحث رویکرد تاریخ‌گرایی نوین، درصدد پاسخ به این سؤالات است که چه گفتمان‌هایی از نهادها و گروه‌های اجتماعی شیراز قرن هشتم، در شعر حافظ بازتولید شده‌اند؟ نحوه‌ی کنشمندی حافظ و عوامل تقویت و به حاشیه‌رانی این گفتمان‌ها در متن و فرایند خلق این اثر ادبی چه بوده است؟ یافته‌ها نشان می‌دهند که دیوان حافظ، با شبکه‌ای پیچیده و شناور از نمادها، دال‌ها و مدلول‌های منفی و مثبت، عرصه‌ای برای به حاشیه‌رانی و تقابل با گفتمان نهادها و گروه‌های اجتماعی و رسمی وابسته به قدرت، از قبیل: قاضیان، واعظان، صوفیان، و همچنین بستری برای تقویت‌بخشی به گفتمان قلندران و درویشان در پیوندی نزدیک با گفتمان برساخته‌ی رندان، شده است. در این راستا حافظ، در مقام منتقدی رند و بی‌پروا، با وقوف بر ابعاد گفتمانی و آسیب‌شناختی اجتماعی و تاریخی عصر خود، نظیر: ریا، جزمی‌گری، بی‌عملی وخردستیزی، و هجمه علیه‌ی آن در دیوانش، آزاداندیشی، عمل‌گرایی و تساهل اجتماعی را، به مثابه‌ی الگو و مدلی مترقی در تعالی اجتماعی و تاریخی، ارائه داده است.

کلیدواژه‌ها

ابن بطوطه .(1376). سفرنامۀ ابن بطوطه (رحله‌بن‌بطوطه). جلد1. مترجم: محمدعلی موحد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد. (1385). مقدمه­ی ابن خلدون. جلد اول و دوم. مترجم: محمّد پروین گنابادی. چ یازدهم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
استونز، راب (1383). متفکران بزرگ جامعه‌شناسی، مهرداد میردامادی، تهران، مرکز.
آشوری، داریوش. (1397). عرفان و رندی در شعر حافظ، تهران: نشر مرکز.
آژند، یعقوب. (1388). «تعامل فرهنگ­های ایرانی، ترکی و اسلامی در شیراز سده­ی هشتم و نهم قمری». تاریخ ایران شماره­ی 5/ 60.  صص 16- 1.
استعلامی، محّمد. (1387). حافظ به گفته­ی حافظ، یک شناخت منطقی. تهران: نگاه.
استعلامی، محّمد (1399). قلندریّات و قلندریان. روزنامه­ی اطّلاعات. پنج­شنبه 6 شهریور 1399.
امامی، نصرالله. (1387). «سیرت صوفیان در شعر حافظ». مجله­ی حافظ­پژوهی. به کوشش جلیل سازگارنژاد. شیراز: مرکز حافظ­شناسی شیراز با همکاری قطب علمی «پژوهش­های فرهنگی و ادبی فارس».
بحرانی­پور، علی؛ زارعی، سیده زهرا. (1389). «خاستگاه­های اقتدار و مقبولیت اجتماعی سلسله­ی آل اینجو،754- 725ه.ق». فصلنامه علمی­ـ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا (س). سال بیستم. دوره­ی جدید. شماره­ی 8. پیاپی. زمستان 1389. صص 53- 29.
بهار، مهرداد. (1388). نگاهی به­تاریخ اساطیر ایران باستان. به کوشش سیروس شمیسا. تهران: علم.
پاینده، حسین. (1397). «خوانش متن به مثابه­ی تاریخ­گرایان نوین (تحلیل گفتمان­های سووشون)». مطالعات فرهنگی و ارتباطات. شماره­ی 53. زمستان 1397. صص 39- 11.
  پین، مایکل. (1386).فرهنگ اندیشه­ی انتقادی از روشن­فکری تا پسامدرنیته.ترجمه­ی پیام یزدانجو. تهران: مرکز.
توسلی، غلامعباس.(1386). نظریه­های جامعه شناسی. تهران.سمت.
جعفرپور، میلاد؛ علوی­مقدم، مهیار. (1392). «مضمون عیاری و جوانمردی و آموزه‌های تعلیمی- القایی آن در حماسه‌های منثور. مطالعه موردی: سمک عیار، داراب‌نامه و فیروزشاه‌نامه». مجله­ی متن­شناسی ادب فارسی. دوره­ی 5. شماره­ی 3. پاییز 1392: صص 36- 13.
جلالی، مهدیه؛ آقاحسینی، حسین؛ محمودی؛ مریم. (1397). «جایگاه لولی در ادب فارسی با تکیه بر کلیات شمس». مجله­ی پژوهش­های عرفانی. علمی­ـ پژوهشی. شماره­ی 36. بهار 1380. صص 24- 1.
حافظ ­ابرو، عبدالله­بن لطف­الله، (1380)،زبده­التواریخ، چهار مجلد، محقّق و مصحّح: سیدکمال­جوادی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حافظ، شمس‌‌الدین محمد.(1394). دیوان حافظ، براساس نسخه­ی غنی و قزوینی. به کوشش: رضا کاکایی دهکردی، چاپ6، تهران: ققنوس.
حاکمی والا، اسماعیل.(1346). « آیین ­فتوّت و عیاری».  سخن، ش193: 278- 271.
حسن­آبادی، محمود. (1386). «سمک­عیار، افسانه یا حماسه؟». فصلنامه­ی دانشکده­ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، س40. ش158: صص 56- 38.
حصوری، علی. (1391). حافظ از نگاهی دیگر. تهران: سرچشمه.
خسروبیگی، هوشنگ؛ صادقی­فرد، مژگان. (1397). «بررسی­ بنیان­های مشروعیّت حکومت آل مظفر (795- 713ق)». مطالعات تاریخ اسلام. سال دهم. شماره­ی 39. زمستان 1397. صص 49- 27.
داد، سیما. (1390). فرهنگ اصطلاحات ادبی؛ واژه­نامه­ی مفاهیم و اصطلاحات ادبی فارسی و اروپائی (تطبیقی و توضیحی). چ پنجم. تهران: مروارید.
دهخدا، علی­اکبر. (1371). لغت­نامه. تهران: دانشگاه تهران.
سعدی، مصلح بن عبدالله. (1393). کلیات سعدی. تصحیح محمد علی فروغی. تهران: لیدا.
سوسور، فردیناند. (1378). دوره­ی زبان شناسی عمومی. ترجمه­ی کورش صفوی، تهران: نشر هرمس.
شبانکاره­ای، محمّد بن علی بن محمّد، (1381)، مجمع­الانساب، دو مجلد،  محقّق و مصحّح: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
شفیعی­کدکنی، محمّدرضا. (1387). قلندریّه در تاریخ. چاپ سوم. تهران: سخن.
فتحی، حسین. (1391) .«بررسی نقاط ضعف و قوّت خوانش غزلی از حافظ طبق رویکرد تاریخ­­گرایی قدیم». ششمین همایش­ ملی پژوهش­های ادبی. دانشگاه شهید بهشتی و انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی. 5 و 6 دی­ماه 1391.
قبادی، حسینعلی.(1386). «تاثیرشاهنامه­ی فردوسی بر ادبیات عیاری». فصلنامه­ی زبان و ادب فارسی دانشکده ادبیات و علوم­انسانی دانشگاه تبریز. ش201: 96- 63.
کزازی، میرجلال­الدین. (1385). نامه­ی باستان. تهران: سمت.
کزازی، میرجلال­الدین (1384). آب و آیینه (جستارهایی در ادب و فرهنگ). تبریز: آیدین.
کشاورز بیضایی، محمد. (1399). «بررسی آسیب­های اجتماعی و تاریخی قرن هشتم هجری در شعر حافظ شیرازی». مجله­ی ادبیات و پژوهش­های میان­رشته­ای. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. سال دوم. شماره­ی سوم. بهار و تابستان 1399. ص 259- 235.
لنار، ژاک. جامعه­شناسی ادبیات و شاخه­های گوناگون آن. درآمد بر جامعه­شناسی ادبیات. گزیده و ترجمه­ی محمدجعفر پوینده. تهران: نقش­جهان. 1377.
مرتضوی، منوچهر. (1365). مکتب حافظ. تهران: توس.
معین، محمّد، (1387)، فرهنگ فارسی معین، یک جلدی، تهران: اشجع.
میرزا بابازاده فومشی، بهنام؛ خجسته پور، آدینه؛ (1394). «خوانش متفاوت متون کلاسیک فارسی در پرتو تاریخ گرایی نو». مجله­ی متن پژوهی ادبی. شماره­ی 63. بهار 1394 صص 182- 161.
میلانی، عباس. (1380). تجدّد و تجدّدستیزی در ایران. تهران: اختران.
نیاز کرمانی، سعید. (1369). حافظ­شناسی. بخش4 از مجموعه­ی 15 جلدی حافظ­شناسی. پاژنگ.
Allen, Graham. (2000). Intertextuality, London:Routledge.
Foucault, Michel. (2002). The Archaeology of knowledge, trans. A. M. Sheridan smith. London: Routledge.
Montrose, Louis. (1992). “ New Historism” . Redrawing the Boundarise: the transformation of  English and American Litrary studies. Ed. Stephen Greenblatt and Giles Gunn. New York: MLA.