نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• سیدعلیرضا واسعی ¹
• زینب اسکندری ²

¹ دانشیار‌ گروه فرهنگ و تمدن، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

² کارشناس ارشد تاریخ تشیع‌، دانشگاه قم (نویسندة مسئول)

چکیده

عصر ناصری در تاریخ معاصر ایران نقطة عطفی در بیداری افکار، توسعة علوم، و رسوخ اندیشه‌های نوین، و به تبع آن گسترش فعالیت‌های عمومی، به‌شمار می‌رود. با این حال زنان همچنان از حضور و نقش‌آفرینی درخور توانایی خود بی‌بهره بوده‌اند. آنان که بنا به دلایل تاریخی، فرهنگی، سیاسی، و نیز دینی کم‌تر امکان بروز و ظهور اجتماعی داشتند، با ورود به عرصه‌های فرهنگ مذهبی و سنت‌های اجتماعی نقش‌آفرین شدند. در این دوره سنت‌ها و آئین‌های مذهبی از گستردگی و فراگیری برخوردار شدند و همین امر به زنان فرصتی داد که به ‌رغم موانع فرهنگی، تمدنی، و مذهبی به این عرصه وارد شوند و گذشته از مقابله با محدودیت‌ها نقشی در بسط و توسعۀ مراسم مذهبی ایفا کنند. نقش‌آفرینی زنان و اثرگذاری آنان در فولکلور، به ‌ویژه در ایام محرم و بسط آن در دوره‌های بعدی، از مسائل درخور توجه در این دوره است. زنان که در نگرۀ حاکم بر اندیشة مردم، به‌ویژه در زندگی شهری، عنصری درجة دوم شمرده می‌شدند از فرصت‌های پیش‌آمده برای حضور و نقش‌آفرینی استفاده کردند و به تشکیل، مدیریت، و اجرای برخی از آئین‌ها و مراسم برخاستند. این‌که به‌راستی چه میزان در این حوزه توفیق یافتند و از چه راه‌ها و ابزارهایی در این راستا یاری جستند و تبعات حضورشان چه بود، در این مقال به بحث گرفته می‌شود. اساس رویکرد مقاله آن است که زنان با برگزاری مراسم محرم و سوگواری‌ها یا تأمین مخارج آن و نیز با برگزاری تعزیه و نذری‌دادن بر ضرورت حضور اجتماعی خود مهر تأیید زدند، چنان‌که زمینه‌های بازنگری‌هایی را در نگاه مردانه به آئین‌ها فراهم ساختند.

کلیدواژه‌ها

• زنان
• آئین‌ها و مراسم مذهبی
• تعزیه
• روضه‌خوانی
• نذری
• عهد ناصری
• باورها