نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان شناسی، دانشگاه تهران،تهران، ایران

2 استاد گروه باستان شناسی ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 دانشیار گروه معماری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

این مقاله به ساختار و عملکرد آسیاب­های آبی در منطقه کوهستانی هورامان می­پردازد. آسیاب­های آبی با ساختاری فنی که زاییده دانش بومی و روشی هوشمندانه از گذشتگان است در راستای ایجاد تعادل بین نیازها و خواسته­های جوامع انسانی با امکانات بالفعل و بالقوه موجود در محیط­های مختلف شکل گرفته است. با توجه به اینکه نان مهم­ترین خوراک مردمان گذشته بوده است، آسیاب و حرفه آسیابانی به واسطه ارتباط با معیشت، تغذیه و شیوه گردآوری غذا، بخشی از مطالعات حوزه تاریخ اجتماعی به شمار می­رود. بنابراین با پژوهش در این موضوعات می­توان به نقش مهم و کارکرد آسیاب­های آبی در عرصه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جوامع محلی در گذشته آشنا شد. در این پژوهش سعی بر این است که به بررسی و مطالعه آسیاب­های آبی منطقه هورامان به عنوان بخشی از فرهنگ مادی به جای مانده از ادوارقاجار و پهلوی پرداخته شود؛ و به این پرسش­ پاسخ دهد: آسیاب­های آبی هورامان، طی دوران قاجار و پهلوی، چه نقشی در تداوم و تحول زیستی منطقه، به لحاظ ساختاراجتماعی – اقتصادی ­داشته­اند؟ روش پژوهش توصیفی – تحلیلی و با تکیه بر مطالعات میدانی، منابع محلی، تاریخ شفاهی بصورت مصاحبه با پژوهشگران بومی و اشخاصی که بصورت نسل در نسل شغل آسیابانی را به ارث برده­اند، صورت پذیرفته است. نتایج پژوهش نشان می­دهد آسیاب­های آبی هورامان با وجود اینکه در یک منطقه کوهستانی و صعبالعبور ایجاد شده­اند همواره علاوه بر عملکرد اصلی خود یعنی، آرد کردن غلات برای پختن نان، در معیشت و تداوم زیست در این منطقه به لحاظ اجتماعی و اقتصادی نقش ایفا کرده­اند. بنابراین آسیاب­های هورامان از یک سو نقش بی بدیلی در شکل دادن و تنظیم روابط اجتماعی جوامع درون منطقه و برون منطقه­ای داشته است. و از سوی دیگر به طور گسترده به بافت اجتماعی – اقتصادی جوامع هورامان که به دلیل کمبود زمین در منطقه کوهستانی، کشاورزی مناسبی نداشته­اند؛ کمک کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

Extended Abstract

Water mills: Socio-economic structure in Hawraman mountain region during Qajar and Pahlavi period

Horaman region due to environmental conditions, permanent rivers and more importantly, the topographical position and suitable slope of the land for building a mill has been one of the most favorable areas for the construction and expansion of water mill technology. Water mills have been formed with a technical structure that is the result of local intelligent knowledge of the past in order to balance between the needs and demands of human societies with the potential facilities in different environments. Considering the fact that bread was the most important of human's way of life in the past, the mill and the milling profession are considered a part of social history studies due to its connection with livelihood, nutrition and the way of gathering food. Understanding the importance of mills in the local communities of Iran requires attention and apprehension of its functions in the local and national system. As a place between the land and the house, and the personal miller between the farmer and the consumer, the mill has played a significant role in the cultural, social, political and economic life of the local communities of Iran, therefore, the study and research of the mill and milling culture in the Horaman region, provide significant grounds for understanding the life conditions of one member of the Iranian tribes, in the western part of Iran and in the middle of a mountainous region, to some extent the social, cultural and economic structure.

The purpose of this research is to study and understand Horaman water mills as a part of the material culture left over from the Qajar and Pahlavi eras. The question is what role did Horaman water mills play during the Qajar and Pahlavi periods in the continuity and biological evolution of the region, in terms of socio-economic structure? No research has been done in the ground of water mills in Horaman region. However, researches have been conducted on water mills in other areas and cultural regions of Iran, and most of these researches have focused on the architecture and components of mills. It should be mentioned that the present research is the first attempt to know the water mills in the mountainous areas and the studied part and its effect on the development and continuity of life in terms of socio-economic structure during the Qajar period until the present era.

Methodology: This research is focused on the investigation and study of water mills, its explanation and description based on the native-local culture of Horaman region. As regard the fact that the mentioned phenomenon today is not present as a live and functional element in the culture in question, mainly retrospective and historical methods have been used to investigate it and qualitative methodology has been used to collect and analyze data. The practical researcher of this study with an ethnographic presence in the place, while observing and documenting the remains of water mills in Horaman region by taking notes and taking pictures of it, from ethnographic interviews and oral history as one of the most common strategies used in Qualitative research has been used to understand the culture of the target society. In this research, oral history was able to reconstruct a part of the social and cultural of the studied community regarding the phenomenon of milling and milling profession. The way of managing the mills and its impact on the socio-economic structure of the region was one of the most important points that was mainly gathered through oral history. The use of existing researches on the cultural knowledge of the region form other tools of this writing to provide some analysis.

Findings: The Horaman mountain region has always been dependent on the lowland regions and neighbors due to its difficult geography and lack of suitable land for grain cultivation. But in the Islamic period, and especially during the Qajar and Pahlavi periods, they created an economic cycle, by building numerous water mills, while supplying the region with wheat and flour, commercial relations and connections were established at more levels in the region. Due to the process of making bread, which was the most important commodity in the past, the millers, at least to the extent of their and their families' needs, need wheat and flour, especially in high prices and droughts, when the lack of these items becomes an acute problem, and it becomes seriously accessible. This issue makes them have more food security than other people of the same level. Field evidence shows that the food security in Horaman was not only one of the concerns of the people in the past, but it was also the most significant and fundamental issue.

Conclusion: The water mills of Horaman mountain area in the present research show a unique case of water resource management, to understand the interaction between man and the environment, during the Qajar and Pahlavi periods, which caused the creation and continuation of settlement, and the creation of economic-social cycle in rural centers. The results of the this research showed that the mill, as a part of the materialistic culture of the past, on the one hand, with a special capacity, has shaped, gave an identity, and continued the life of local communities in the Horaman region during the Qajar and Pahlavi periods. On the other hand, has helped widely to the socio-economic context of Horaman communities, which have not had proper agriculture due to the lack of land in the mountainous region.

مهندس، نصرالله خان. نسخه خطی تحدید مرز مریوان، مشهد – رضوی ش: 5442 / نستعلیق/ 1296ه.ق/ الفبا ف106.
ابن­بطوطه، (1361). سفرنامه، ترجمه علی محمد موحد، علمی فرهنگی، تهران.
ادوای، مظهر، ناظمیان فرد،علی، وکیلی، هادی. (1395). تحلیل فرهنگی و تاریخی از وضع خوراک و پوشاک در هورامان دوره قاجار و پهلوی اول( با استفاده از دیوان ملا حسن دزلی)، تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ششم، شماره اول، صص 1 – 30.
ایمانی جاجرمی، حسین، شاه حسینی،ماهرو. (1390)، آسیاب و آسیابانی در جامعه روستایی ایران، مجله انسان شناسی، شماره 14، 27 – 9.
باستانی پاریزی، محمد ابراهیم(1382) آسیاب هفت سنگ، تهران، علم.
بسحق اطعمه، احمد بن حلاج. (1382). کلیات بسحق اطعمه شیرازی، تصحیح منصور رستگار فسایی، میراث مکتوب، تهران.
بلوکباشی، علی (1367)  ، «آسیا»، دائره المعارف  بزرگ اسلامی، به سرپرستی کاظم موسوی بجنوردی.
بنت، فرانسیسکو. (1347) .نوسازی زندگی روستایی و دام پروری در منطقه زاگرس. نامه علوم اجتماعی، شمارۀ 1 : ص121.
بهرام زاده، محمد و نرگس علایی بخش. (1393). مطالعه و بررسی آسیاب های آبی ساسانی در استان های سواحل خلیج فارس. در مجله مطالعات خلیج فارس، ش4، ص28.
پاپلی یزدی، محمد حسین(1364)، آسیاب های که با آب قنات کار می‌کنند، مجله دانشگاه ادبیات و علوم انسانی مشهد، شماره71، صص 3- 30.
پیگولوسکایا، نیتاویکتوریا.(1372)، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، علمی و فرهنگی، تهران.
جانب اللهی، محمدسعید. (1383). فرهنگ و فناوری قنات (نقش قنات در معماری سنتی)،تهران: روشنان.
حامی، احمد. (1372). آبیابی و آبرسانی. تهران: مرکزتحقیقات ساختمان و مسکن.
حسن، احمد یوسف و دونالدر اتلیج هیل. (1375). تاریخ مصور تکنولوژی اسلامی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
راوندی، مرتضی.(1382)، تاریخ اجتماعی ایران، جلد سوم، امیرکبیر، تهران.
رزم­آرا، علی.(1320).جغرافیای نظامی کردستان، بی­جا، بی­نا.
زارع شاه­آبادی، علیرضا و سعید الفتی. (1388). بررسی قنات­ها، قلعه ها و آسیاب­ها از دیدگاه جغرافیایی اکولوژیک(مطالعه موردی گاریزات تفت. فصلنامه جغرافیای نسانی، ش3، ص7.
سلحشور، حکیمه. (1388). شوشتر، شهرآبشارها و سازه­های زیبای آبی. مجله رشد آموزش جغرافیا،ش89، ص43.
غفاری، غلامرضا. (1383). ساختار اجتماعی جامعه روستایی ایران. نامه پژوهش فرهنگی، شمارۀ 9 : 111 - 146
فتاح پور، بهاالدین. (1389). آیین پیر شالیار وتاثیر آن در فرهنگ و ادب اورامان، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه پیام نور استان تهران.
فخرمدبر، محمد بن منصور.(1354). آداب الحرب والشجاعه، به اهتمام محمد سرور مولائی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.
فرحزا، نریمان، هرفته، محمد عباس.(1390)، آسیاب های قناتی یزد، صفه، شماره55، صص164 – 157.
فرشاد، مهدی. (1366). تاریخ مهندسی در ایران. تهران: بلخ.
فرهادی،مرتض(1369)، نامه کمره، تهران، امیر کبیر.
فکوهی، ناصر. (1387). «انسان شناسی خوراک: نگاهی به مفهوم غذاهای قومی – جماعتی»، خوراک و فرهنگ، به کوشش علیرضا حسن زاده، تهران، نشر مهر نامگ، 21 – 38.
قاسمی، یارمحمد، مصوری مقدم، منصور، باشماق، جمیل.(1399). تأثیرات فرهنگ گردشگری بر جامعه هورامان. فصلنامه علمی جامعه شناسی فرهنگ و هنر، شماره اول، صص152 – 128.
قزوینی، زکریا بن محمد.(1366). آثارالبلاد واخبار العباد، ترجمه عبد الرحمن شرفکندی، اندیشه جوان، تهران.
کراگری، حنیفه، پدرام، بهنام، ابوئی، رضا.(1397)، کالبد و کارکرد آسیاب های بشرویه، اثر، شماره80، صص101- 89.
کردی نیشابوری، ادیب یعقوب.(1355). کتاب البلغه، تصحیح مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.
گوردون ایست، دابیلو. (1392). تاریخ در بستر جغرافیا. ترجمه حسین حاتمی نژاد و حمید رضا پیغمبری، پژوهشکده تاریخ اسلام.
لمبتون(1362)، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر راهبردی، تهران، علمی و فرهنگی.
مارکس، کارل(1383)، فقر فلسفه، ترجمه آرتین آراکل، تهران، اهورا.
مستوفی، حمدالله بن ابی بکر.(1336). نزهه القلوب، به کوشش محمد دبیر سیاقی، طهوری، تهران.
مسعودی، ذبیح الله، نجف زاده، علی. (1397)، نگاهی به ویژگی های معماری آسیاب های شهر بیرجند، مجله اثر، شماره 80، 101 – 119.
میرعظیمی، نعمت­الله. (1379). اصفهان زادگاه جمال و کمال. اصفهان: نشر گل­ها.
نصیب، ناصر. (1360). آسیاب و موقعیت آن در پهنای فرهنگ مردم. در فرهنگ مردم، ش4و5، ص56.
نقی زاده، محمد  (1382)  ، «مشخصه های آب در فرهنگ ایرانی و تأثیر آن بر شکل گیری فضای زیست»، محیط شناسی، شمارۀ 32: 71- 92 .
وقایع نگار کردستانی، علی اکبر. (1384). حدیقه ناصریه و مرات الظفر در جغرافیا و تاریخ کردستان، به کوشش محمد رئوف توکلی، تهران.
هروی، قاسم بن یوسف.(1346). ارشاد الزراعه، به اهتمام محمد مشیری، دانشگاه تهران، تهران.
مصاحبه
خسروی، عنایت، 25/ 1/ 1400، کشاورز و آسیابان قدیمی، 85ساله، شهرستان پاوه.
شفیعی، عبدالعزیز، 1/2/1400، باغدار و آسیابان قدیمی، 88 ساله، شهر پاوه.
شفیعی، عبدالقادر، 3/2/ 1400، کشاورز، 80 ساله، شهرستان پاوه.
یاراحمدی، حاج احمد، 12/ 8/ 1399،کشاورز و بازاری قدیمی، 90 ساله، شهر پاوه.
امینی، کورش، 12/ 5/1400، پژوهشگر بومی و محلی هورامان، 50ساله، شهر نوسود.
امینی، محمد رشید، 15/ 4/ 1400، پژوهشگر بومی هورامان، 70ساله، شهر پاوه.
احمدیان، مولود، 20/6/1399، باغدار و کاسب قدیمی،80ساله، شهرنودشه.
شمسی، حسن، 15/12/13991، کاسب و بازاری قدیم،82 ساله، پاوه.
Harverson,M.( 2003), Wind and Watermills in Iran and Afghanistan, Technology Tradition and Survival, Aspects of Material Culture in the Middle East and Central Asia, Editors, RICHARD TAPPER and KEITH MCLACHLAN, Published with the assistance of the Islamic Educational, Scientific and Cultural Organization (ISESCO), the British Institute for Persian Studies (BIPS) and the Centre of Near andMiddle Eastern Studies (CNMES) at SOAS,pp: 58-74.
Pourjafar M.R. Amirkhani A. Leylian M.R.(2010), Traditional Architecture of Iranian Water Mills in Reference to Historical Documents and the Case Studies, Asian Culture and History, Vol. 2, No. 2;pp: 243-251..