نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری تاریخ و کارشناس پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

چکیده

حکومت صفوی به‌عنوان حکومتی مسلمان، به طور معمول از شماری آموزه‌های دینی، رویه‌های حکمرانی سلف، اخلاق سیاسی و میراث اندرزنامه‌نویسی در زمینه اهمیت و ضرورت فقرزدائی و حمایت از گروه‌های فرودست پیروی می‌کرد. نکته اساسی در توجه به‌این امور، گفتمانی بود که منطبق با آیات و احادیث اسلامی‌ و البته زمینه‌های فرهنگی موجود در جامعه، حاکمیت سیاسی و گروه‌های اجتماعی را به عدالت‌ورزی و ترویج امور خیریه تشویق می‌نمود. حمایت اجتماعی اساساً از منابع عمومی‌و عمدتاً توسط حکومت و از طریق مالیات‌ها و همچنین بهبود رویه‌های حکمرانی تأمین می‌شد و گستره آن با هر‌گونه تغییر اقتصادی، اجتماعی و ‌یا سیاسی می‌توانست فراتر رود و‌ یا محدود گردد. این پژوهش بدنبال پاسخ این پرسش است که الگوها و رویه های حمایتی از فرودستان در دوره حکمرانی صفویان به چه شکل پی گیری می شد؟ و این رویه ها با عنایت به برقراری حکومت دینی از چه تحولاتی برخوردار گردید؟ این پژوهش با اتخاذ رویکرد «تاریخ از پایین» و بر‌اساس روش کیفی-تفسیری مبتنی بر آنالیز داده ها، به تبیین وضعیت حمایت اجتماعی از فرودستان شهری دوره صفویه می پردازد. یافته های تحقیق بر آنست که در برهه های ثبات صفویان، سیاست های حمایتی در دو بعد رسمی و غیر رسمی به اجرا درمی آمد. در بعد رسمی برقراری معافیت های مالیاتی، پرداخت وام های بلندمدت و حتی بلاعوض، اصلاح رویه های اقتصادی، برقراری دیوان مظالم و مجازات متخلفان دیوانی، ارائه خدمات شهری و عمرانی، تقویت اندیشه عدالت ورزی و شایسته سالاری، گسترش موقوفات و اطعام نیازمندان و در بعد غیر رسمی گسترش آموزه های دینی در قالب احسان و اکرام، صدقات و انفاق، نذر و هبه، رد مظالم و اطعام فقرا ترویج و پرداخته می شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

Extended Abstract

Support measures and mechanisms for urban subalterns in the Safavid period

Introduction: As a Muslim government, the Safavid government usually followed a number of religious teachings, the past governance practices, political ethics, and the legacy of the writings on the importance and necessity of poverty alleviation and support for the inferior groups. The main point in paying attention to these issues was a discourse that encouraged the political authorities and social groups to do justice and promote charity in accordance with Islamic verses and hadiths and cultural contexts in the society. Social protection was provided primarily from public sources, mainly by the government, through taxes and other revenues, as well as improved governance practices. Its scope could be increased or limited by any economic, social or political changes. This research is looking for the answer to this question, how were the patterns and procedures of supporting Farudestan during the Safavid rule period? And what changes did these procedures enjoy with respect to the establishment of the religious government?

The research background of the subject is not considered very rich. Shahram Yousefi Far also in an article entitled "Supporting the Subordinates in Iran during the Ilkhanate Era" emphasized Rabe Rashidi's endowment as the largest support program during the Ilkhanate period, and analyzed how it works and explained the plans of this economic enterprise. Hassan Kariman and Mehbobeh Sadat Bidgoli, in the article "Social and economic problems of Iranian cities in the Safavid era with reference to government decrees set in stone", decrees with issues such as tax reductions for labor groups and small businesses, preventing government officials from encroaching on people and supporting the weak classes of the society during the period of Shah Abbas I, they mentioned the fight against corruption and prostitution. Another work is the article entitled "The Place of Stone Inscriptions of Iran in the Islamic Era in the Researches of Subordinate Peoples" by Maqsood Ali Sadeghi, which gives a proper description of stone inscriptions on the topic of tax reductions in the Safavid period, and based on those decrees, some subordinate groups Monitors a city. The article "Investigation of the support policies of the Safavid government towards Tahidistan" has discussed a part of the issue by proposing the support of the Safavid government in the form of offerings, alms, feeding, rescuing the sick and building Dar al-Shafa and school and improving Sadat's life. However, the current article has proposed more diverse cases of social support mechanisms and analyzed them in two parts, official and social. The subject of the research is necessary in terms of the lack of history in the area of Farudestan in the Safavid period.

Methodology; This research has been organized with the aim of representing the social relations governing the urban society during the Safavid period, with emphasis on the destitute scrolls. Recognizing the problems and inadequacies of the underprivileged groups and explaining their social consequences in the city of the Safavid period is another goal of this research. The topic of the article will follow one of the common approaches in the field of social history, which will be based on the "history from below" approach. In fact, recovering the voice and presence of Farudostan in the historical narrative requires a form that is referred to as "history from below" in the writing policy of Farudostan studies. The value of history from below is in validating the identity of the inferior strata, which should go beyond and redefine, criticize and empowering the official flow of history research. Therefore, the writer is trying to identify and collect data based on the research problem in order to explain the discussed topic, clarify its dimensions and explain the research findings based on the qualitative-interpretive method based on the discovery of cause and effect relationships.

Findings; The analysis of the sources of this period shows that social support was implemented in two dimensions, official and unofficial (social). In the official dimension; Tax exemptions, payment of long-term and even gratuitous loans, reform of economic procedures, establishment of cruel courts and punishment of civil offenders, provision of urban and civil services, strengthening the idea of justice and meritocracy, expanding endowments and feeding the needy, building and revitalizing public places for public benefit. It can be mentioned such as a bathhouse, a water tank, a bridge, a hospital, a caravanserai, especially in deprived areas. In the informal dimension, social groups supported the inferior groups in the form of charity, food, alms, offerings, and endowments.

Result; The social support of Farudestan was confirmed and emphasized by a set of religious beliefs, the governance procedures of the predecessors and the legacy of writing and political ethics (the theoretical aspect of governance). Therefore, the Safavid government and society tried to help improve the condition of the lower strata of the society by adopting protective policies towards Farudostan. The Safavid government in some periods of its stability through adopting the approach of good governance and using its tools such as meritocracy, justice, establishing a cruel court and punishing criminal offenders and military appointees, providing social services and building and equipping urban infrastructures and carrying out Economic reforms and tax organization followed this goal. On the other hand, social groups, under the influence of the cultural and religious discourse ruling the society, tried to improve their conditions by adopting supportive procedures. Most of the evidences and examples of the use of protective measures for Farudestan are related to the period of stability of this dynasty in the 11th century of Hijri. In the 10th and 12th centuries of Safavid rule, due to widespread internal and external conflicts and the distress of economic and social affairs, the pursuit of support policies has significantly declined in both official and unofficial dimensions.

Key words: social support, subjugation, oppressive court, poverty alleviation, Safavids.

ابن رستم بابانی، عبدالقادر(1377)، سیر الاکراد در تاریخ وجغرافیای کردستان، تصحیح محمد رئوف توکلی، تهران: انتشارات توکلی.
احمدی، نزهت (1390)، درباب اوقاف صفوی، تهران، کتابخانه، موزه و و مرکز اسناد مجلس.
اسکندربیگ منشی(1314)، تاریخ عالم‏آرای عباسی، تهران:دارالطباعه آقاسید مرتضی.
افوشته‌ای نظنزی، محمود بن هدایت‌الله(1373)، نقاوه‏الآثار فی ذکر الاخیار در تاریخ صفویه، بکوشش احسان اشراقی، تهران: علمی و فرهنگی.
اولئاریوس، آدام(1385)، سفرنامه آدام اولئاریوس، ترجمه احمد بهپور، تهران: ابتکارنو. 
بلیک‎مور، کن (1389)، مقدمه ای بر سیاست گذاری اجتماعی، ترجمه علی اصغر سعیدی و سعیدصادقی جقه، تهران: موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی.
بی نام، (1364)، جهانگشای خاقان(تاریخ شاه اسماعیل)، بکوشش الله دتامضطر، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
بیاتی، مهدی و عباس قدیمی قیداری،(1401) «بررسی سیاست های حمایتی دولت صفوی در قبال تهیدستان» تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال 12، بهار و تابستان، ش 1.
پیرزاده زاهدی، شیخ حسین(1395)، سلسله النسب صفویه، تهران: ارمغان تاریخ.
پیگولفسکایا و دیگران (۱۳۵۴)، تاریخ ایران(از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام.
جنکینز،کیت (1393)، بازاندیشی تاریخ، ترجمه حسینعلی نوذری، تهران، آگه.
حرعاملی، محمد بن حسن (1952 م)، وسائل الشیعه، ج6، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
حسن(1385)، جامعه شناسی قشرها و نابرابری اجتماعی، تهران: دانشگاه پیام نور.
حسینی استرآبادی، حسین بن مرتضی (1364)، تاریخ سلطانی از شیخ صفی تا شاه صفی، بکوشش احسان اشراقی، تهران: علمی.
دلاواله، پیترو (1348)، سفرنامه پیتردلاواله، شعاع الدین شفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
رزاقی، نادر و ولی دین پرست،(1393)«نقش تهیدستان شهری و لوطیان و جهال تهران در انقلاب مشروطیت» تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال 4، پاییز و زمستان، شماره 2.
روملو، حسن بیگ(1384)، احسن التواریخ، بکوشش عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
ریتزر، ج (1379)، نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: علمی.
ژاکن، فردریک (1395)، سفر به ایران قرن هفدهم، ترجمه سعیدی بو غیره،تهران: البرز.
سام میرزا صفوی (1389) ، تحفه سامی، تصحیح فاطمه انگورانی، تهران: انجمن آثار مفاخر فرهنگی.
سانسون،مارتین (1346) ، سفرنامه سانسون، ترجمه تقی تفضلی، تهران: بی نا.
سبزواری ملامحمدباقر(1377)، روضه الانوار عباسی(در اخلاق و شیوه کشورداری)، تصحیح اسماعیل چنگیزی اردهایی، تهران: آینه میراث.
سخاوت، جعفر (1385)، جامعه‌شناسی انحرافات اجتماعی، چاپ یازدهم، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
سید رضی، محمدبن حسین(1398)، نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی.
شارپ، جیم (1399)، «تاریخ از پایین»، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، دوفصلنامه کارنامه تاریخ، سال 6، شماره 13.
شاردن، ژان(1372)، سفرنامه شاردن‏، ترجمه اقبال یغمایی، 5 جلد،تهران، توس.
صادقی، مقصودعلی،(1396) «جایگاه سنگ نبشته های ایران دوران اسلامی در پژوهش های مردمان فرودست»، مردم نامه، ش 4و5، تابستان و پاییز.
طباطبایی،محمدحسین (1363)، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، ج2، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
فلور، ویلم (1394)، تاریخچه مالی و مالیاتی ایران از صفویه تا پایان قاجاریه، ترجمه مرتضی کاظمی یزدی، تهران: نشر تاریخ ایران.
فیگوئروا، دن گارسیا دیسلوا ( 1363)، سفرنامة دن گارسیا دسیلوا فیگوئروا، ترجمة غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو.
قمی، احمد بن حسین‌(1383)، خلاصة التواریخ،  تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
کارری، جملی (1348) ، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تهران: فرانکلین و فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
کریمیان، حسن و محبوبه سادات بیدگلی (1387)، «معضلات اجتماعی و اقتصادی شهر های ایران عصر صفوی با استناد به فرمانهای حکومتی منقور بر سنگ»، فرهنگ زمستان شماره 68.
گرامشی، آنتونیو (1362)، نامه های زندان، ترجمه مریم علوی تبار، تهران، آگاه.
گیدنز، آنتونی (1377)، پیامدهای مدرنیت، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر مرکز.
گیدنز، آنتونی (1386)، جامعه­شناسی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران: نشر نی.
لمتون، آن (1360)، نگرشی بر جامعه اسلامی در ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
مانورینگ، جرج (1387) ، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه ماسی یان هوانس، بکوشش علی دباشی، تهران: نشر نگاه.
مجلسی، محمدباقر (1363) ، بحارالانوار، ج 96، 68 ، 137، 71، 62، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
محسنی تبریزی، علیرضا (1383)، وندالیسم (مبانی روان‌شناسی اجتماعی و جامعه‌شناسی)، تهران: نشر آن.
موسوی فندرسکی، ابوطالب بن میرزابیک (1388)، تحفة العالم در اوصاف و اخبار شاه سلطان حسین،بکوشش رسول جعفریان، تهران: مجلس شورای اسلامی. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد.
میرزاسمیعا(1378)، تذکره الملوک، بکوشش محمد دبیر سیاقی، سازمان اداری حکومت صفوی تعلیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: امیرکبیر.
 نصرآبادی، میرزا محمد طاهر،(1352)  تذکره نصرآبادی، تصحیح وحید دستگردی، تهران، کتابفروشی فروغی،
نوایی، عبدالحسین و نزهت احمدی (1381)، «ساختار نهاد وقف در عصر صفوی»، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهراء، سال 12، شماره 43.
واله اصفهانی، محمدیوسف (1372)، خلدبرین، بکوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
وحید قزوینی، میرزامحمدطاهر (1383)، تاریخ جهان‏آرای عباسی، تصحیح سیدسعید میرمحمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هابسباوم، اریک (1398)، درباره تاریخ، ترجمه حسن مرتضوی، تهران: آگاه.
هلالی جغتای، بدرالدین (1337)، دیوان هلالی جغتایی با مثنوی شاه و درویش و صفات العاشقین، تصحیح سعید نفیسی، تهران: کتابخانه سنایی.
یوسفی‌فر، شهرام، سیدمحمدحسین محمدی و دیگران (1400)، «بررسی فرایند بینواسازی جامعه شهری و ارزیابی واکنش فرودستان در سده دهم هجری؛با رویکرد به منازعات قدرت در سده اول حکمرانی صفوی»، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، دوره 10، شماره 2، شماره پیاپی 20.