نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ ، دانشگاه آزاد اسلامی ، واحد شوشتر،شوشتر، ایران

چکیده

اقشار فرادست در جامعة ایران عصر قاجار همیشه در پی آن بوده­اند تا تفاوت­ها و تمایزات اجتماعی خود را نسبت به اقشار و طبقات فرودست به طرق و شیوه­های مختلف منعکس نمایند. یکی از این روش­ها، نشان دادن تمایز اجتماعی از طریق وسایل، آداب و شیوه­های مسافرت است. این پژوهش برآن است تا به روش توصیفی-تحلیلی و با بکار بستن نظریة «تمایز» پیر بوردیو برای این سوالات پاسخ مناسب را بیابد: آیا اشراف و اعیان جامعه ایران در عصر قاجار به مسافرت و وسایل و آداب آن فقط به عنوان امری ضرورت­پسند و برای رفع نیاز می­نگریستند؟ یا اینکه آنان علاوه بر مسئله ضرورت؛ نگاه ذوقی؛ زیباشناختی و هنردوستانه نیز به آن داشته­اند؟ نگاه اقشار فرودست جامعه ایران عصر قاجار نسبت به مسئله سفر و آداب و وسایل آن بر اساس کدام یک از این شاخص­ها بوده است؟ این پژوهش بر این فرض اساسی استوار است که برخلاف طبقات بالای جامعه ایران عصر قاجار که به سفر و آداب و وسایل آن، نگاه هنری؛ سلیقه­مندانه و زیباشناختی داشته­اند، طبقات پایین جامعه به مسافرت به چشم امری مورد نیاز و ضرورت نگاه می­کردند. یافته­های این پژوهش نشان می­دهد اقشار ممتاز جامعه که نیاز اساسی خود به مسافرت و وسایل آن را به آسانی برآورده می­ساختند، بیشتر در پی آشکار ساختن و انعکاس هویت و منزلت اجتماعی خود و نشان دادن تشخّص و تفاخر طبقاتی از طریق آداب سفر و تجمل؛ شکوه و زیبایی در وسایل مسافرت برمی­آمدند، در حالی که توده مردم و اقشار پایین جامعه بدون توجه چندانی به تجمل­گرایی؛ زیبایی­دوستی و یا هرگونه ذوق و سلیقه هنری، به مسافرت، آداب و وسایل آن  تنها به چشم ابزاری برای رفع نیاز و ضرورت می­نگریستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

آلمانی، هانری رنه د(۱۳۷۸)، از خراسان تا بختیاری، ترجمة غلامرضا سمیعی، ج۲، تهران: طاوس.
اسپاروی، ویلفرد(۱۳۸۷)، فرزندان درباری ایران، ترجمة محمدحسین آریا لرستانی، چاپ دوم، تهران: قلم.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان(۱۳۸۹)، روزنامة خاطرات اعتماد­السلطنه، مقدمه و فهارس از ایرج افشار، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.
امین­الدوله، میرزاعلی­خان(۱۳۷۰)، خاطرات سیاسی امین­الدوله، به­کوشش حافظ فرمانفرمائیان، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
امین­لشکر، میرزاقهرمان(۱۳۷۸)، خاطرات امین­لشکر، به کوشش ایرج افشار و محمد رسول دریاگشت، تهران: اساطیر.
انه، کلود (۱۳۷۰)، گل­های سرخ اصفهان: سفرنامه کلود انه، ترجمة فضل­الله جلوه، تهران: نشر روایت.
اورسل، ارنست(۱۳۵۳)، سفرنامة اورسل، ترجمةعلی­اصغر سعیدی، بی­جا: بی­نا.
اولیویه، جی. بی(۱۳۷۱)، سفرنامة اولیویه، ترجمة محمدطاهرمیرزا، تصحیح و حواشی از غلامرضا ورهرام، تهران: اطلاعات.
براون، ادوارد(۱۳۸۴)، یک سال در میان ایرانیان، ترجمة مانی صالحی علامه، تهران: اختران.
بروگش، هینریش(۱۳۶۸)، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمة مهندس کردبچه، چاپ دوم، تهران: اطلاعات.
بروگش، هینریش(۱۳۷۴)، در سرزمین آفتاب، ترجمة محمد جلیلوند، تهران: نشر مرکز.
بزرگ­امید، ابوالحسن(۱۳۶۳)، از ماست که بر ماست(خاطرات و مشاهدات)، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.
بصیرالملک شیبانی، میرزا طاهر(۱۳۷۴)، روزنامة خاطرات بصیرالملک، به­کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران: دنیای کتاب.
بل، گرترود(۱۳۶۳)، تصویرهائی از ایران، ترجمة بزرگمهر ریاحی، تهران: خوارزمی.
بوردیو، پی­یر(۱۳۹۰)، تمایز(نقد اجتماعی قضاوت­های ذوقی)، ترجمة حسن چاوشیان، تهران: نشر ثالث.
بون­ویتز، پاتریس(۱۳۹۰)، درس­هایی از جامعه­شناسی پی­یر بوردیو، ترجمة جهانگیر جهانگیری و حسن پورسفیر، تهران: اگه.
پوربختیار، غفار(۱۴۰۱)، پوشاک و نقش آن در انعکاس تمایزات اجتماعی در ایران عصر قاجار  بر اساس نظریه تمایز بوردیو، جامعه­شناسی تاریخی، دوره۱۴، شماره۱، بهار و تابستان ۱۴۰۱، صص۱۴۴-۱۱۵.
پوربختیار، غفار (۱۳۹۹)، قلیان و قلیان­کشی و نقش آن در تمایزات اجتماعی ایران در عصر ناصرالدین­شاه قاجار، تاریخ اسلام و ایران، سال سی­ام، شماره ۴۷(پیاپی۱۳۷)، صص: ۸۵-۶۱.
پولاک، یاکوب ادوارد(۱۳۶۸)، سفرنامة پولاک ، ترجمة کیکاووس جهانداری، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.
تانکوانی، ژی. ام(۱۳۸۳)، نامه­هایی دربارة ایران و ترکیة آسیا، ترجمة ع. ا. سعیدی، تهران: چشمه.
جاویدان ساعی­پور، مینا(۱۳۹۸)، نگاهی به باورها و آداب سفر در دوره قاجار، نامه انسان­شناسی، سال شانزدهم، شماره۲۹، صص:۱۳۵-۱۰۱.
جاویدان ساعی­پور، مینا(۱۳۹۹)، گردشگری و سفر در دوره قاجار با تکیه بر آداب، رسوم و فرهنگ سفر، تهران: آرون.
جکسن، آبراهام والنتاین ویلیامز(۱۳۸۳)، سفرنامة جکسن(ایران در گذشته و حال)، ترجمة منوچهر امیری و فریدون بدره­ای، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
جنکینز، ریچارد(۱۳۸۵)، پی­یر بوردیو، ترجمة لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان، تهران: نشر نی.
جونز، سر هارفورد(۱۳۸۶)، روزنامة سفر خاطرات هیئت اعزامی انگلستان به ایران، ترجمة مانی صالحی­علامه، تهران: ثالث.         
دروویل، گاسپار (1387) سفرنامة دروویل، ترجمۀ جواد محیی، تهران: گوتنبرگ.
دوبد، بارون کلمنت اگوستوس(۱۳۷۱)، سفرنامة لرستان و خوزستان، ترجمة محمدحسین آریا، تهران: علمی و فرهنگی.
دیولافوا، ژن(۱۳۷۸)، سفرنامة مادام دیولافوا، ترجمة فره­وشی(مترجم همایون سابق)، تهران: قصه­پرداز.
رایس، کلارا کولیور(1383)، زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان، ترجمۀ اسدالله آزاد، تهران: کتابدار.
روششوار، کنت ژولین دو( ۱۳۷۸ )، خاطرات سفر ایران، ترجمة مهران توکلی، تهران: نشر نی.
سایکس، سر پرسی(۱۳۳۶)، سفرنامة ژنرال سر پرسی سایکس یا ده هزار میل در ایران، ترجمة حسین سعادت نوری، چاپ دوم، تهران: کتابخانه ابن­سینا.
سیاح محلاتی، محمدعلی(۱۳۵۶)، خاطرات حاج سیاح یا دورة خوف و وحشت، به­کوشش حمید سیاح، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
عین­السلطنه، قهرمان­میرزا(۱۳۷۶)، روزنامة خاطرات عین­السلطنه، به­کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، ج۱و۲، تهران: اساطیر.
غفاری، محمدعلی(۱۳۶۱)، تاریخ غفاری: خاطرات و اسناد محمدعلی غفاری نایب اول پیشخدمت­باشی، به-کوشش منصوره اتحادیه(نظام­مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران: نقش تاریخ ایران.
فلاندن، اوژن(۱۳۵۶)، سفرنامة اوژن فلاندن به ایران، ترجمة حسین نورصادقی، چاپ سوم، تهران: کتابفروشی اشراقی.
فوروکاوا، نوبویوشی(۱۳۸۴)، سفرنامة فوروکاوا، ترجمة هاشم رجب­زاده و کینیجی­ئه­اورا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فووریه، ژوآنس(۱۳۸۹)، سه سال در دربار ایران، ترجمة عباس اقبال آشتیانی، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.
کارلاسرنا، پارمه(۱۳۶۳)، مردم و دیدنی­های ایران، ترجمة غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو.
کرزن، جورج ناتانیل(۱۳۸۰)، ایران و قضیة ایران، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی، ج۱، چاپ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی.
گرنفل، مایکل( ۱۳۸۹ )، مفاهیم کلیدی پیر بوردیو، ترجمة محمدمهدی لبیبی، تهران: افکار.
گروته، هوگو(۱۳۶۹)، سفرنامة گروته، ترجمة مجید جلیلوند، تهران: مرکز.
گوبینو، ژوزف آرتور دو(۱۳۸۳)، سه سال در آسیا: سفرنامة کنت دو گوبینو، ترجمة عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: قطره.
ماساهارو، یوشیدا(۱۳۷۳)، سفرنامة یوشیدا ماساهارو، ترجمة هاشم رجب زاده، تهران: آستان قدس رضوی.
مستوفی، عبدالله(۱۳۸۴)، زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه،ج۱، چاپ پنجم، تهران: زوار.
معیرالممالک، دوستعلی­خان(۱۳۹۰)، یادداشت­هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین­شاه، تهران: نشر تاریخ ایران.
ممتحن­الدوله شقاقی، میرزا مهدی­خان(۱۳۵۳)، خاطرات ممتحن­الدوله، به­کوشش حسین­قلی خانشقاقی، تهران: امیرکبیر.
ویشارد، جان(۱۳۶۳)، بیست سال در ایران، ترجمة علی پیرنیا، تهران: نوین.
ویلز، چارلز جیمز(۱۳۶۸)، ایران در یک قرن پیش، ترجمة غلامحسین قراگوزلو، تهران: اقبال.
ویلس، چارلز جیمز(۱۳۶۳)، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمة سید عبدالله، به­کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران: زرین.