نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه صنایع دستی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

2 استادیارگروه فرش، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان. ایران

3 مربی گروه فرش ، دانشگاه حضرت معصومه قم، قم، ایران.

چکیده

طلسم و تعویذ از جمله اشیائی است که بشر از گذشته تاکنون برای رفع بلایا و مصائب از آنها استفاده ­کرده است. از جمله اقوامی که استفاده از طلسم در بین آنها امروزه نیز رواج دارد، عشایر بلوچ هستند. آنان برای دفع بلاها و دوریِ نیروهای بد از زندگی، از اشیاء و نقوش نمادین در تولیدات روزمره استفاده می­کنند. از آنجا که دستبافته ­ها از مهم­ترین هنرهای کاربردی و روزمرة آنان است و تصویر بسیاری از طلسم و تعویذها، در این هنر نیز استفاده می­شود، برای شناخت و اندیشه آن قوم پژوهش بر روی این دستبافته­ها ضروری است. این پژوهش به دنبال پاسخ به تأثیر باورهای ماوراء­الطبیعی بر روی دستبافته­ها است، لذا با توجه به هدف پژوهش که بررسیِ حضور و بروز باورهای ماوراءالطبیعی در فرهنگ مادی عشایر بلوچ با تأکید بر دستبافته­ ها است، در این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با گردآوری منابع به روش کتابخانه­ای و میدانی این نتیجه حاصل شد که اعتقادادت و باورهای این قوم در دستبافته­های آنان در قالب نقوش گیاهی، هندسی، حیوانی، انسانی و اشیاء کاربردی تجلی یافته است. همچنین فراوانی نقوشی برگرفته از اشیاء کاربردی، بیش از دیگر عناصر بود. به­علاوه فراوان­ترین و گسترده­ترین مفهوم در میان مفاهیم، چشم زخم بود. به نظر می­رسد از گذشته تاکنون دفع نیروهای شر که مهم­ترین آن نگاه دیگری است، در میان این قوم نیز نسبت به دیگر بلاها از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

 The Manifestation of Supernatural Beliefs in the Handwoven Works of Baloch Nomads

 Introduction

The charms mostly 'talismans and amulets' have frequently been used by people from the past to the present to remove misfortunes and distress conditions. The Baloch tribes as one of the major ethnic groups of Iran still apply these talismans in their daily lives. They have preserved their beliefs for ages due to their lifestyle and mobility, which keeps them away from Sedentism. Considering the significance of these objects, shapes, plants, and animals in their life with a symbolic power to protect them from many troubles and calamities, the figures of these symbolic icons have also been used in many artworks as they consider this power for their icons as well.

Some Baloch tribes consider this symbolic power for animals like snakes, and fishes, and believe that their presence in their life brings prosperity and fertility, so they consider this power for their icons and use them frequently in many artworks as charms or amulets.

Since Baloch nomadic people consider special power for some geometric shapes, they believe to exploit the best power of these charms, they must have a special shape. Burning the seeds of some plants such as Harmel also known as Espand/Esfand (Peganum harmala) has also been common among these tribes from the past for driving away the evil forces, as they also use its seeds for making charms to ward off the bad energies. They also use some other plants like Espand and palm in their daily life and special ceremonies to remove the spell.

Since these objects, plants and animals have a symbolic power for these people, and they believe that these icons protect them against many troubles and calamities, their iconic figures are also used in various artworks to give this power to them.

Given this region as one of the traditional places of weaving art, and considering the significance and history of these handwoven charms and amulets, this research has tried to explain the role of supernatural beliefs in the handwoven artworks of Baluch Tribes; so this study aims to 1. answer the influence of supernatural beliefs on Baluch handwoven artworks, and to 2. investigate the presence and emergence of supernatural beliefs in the material culture of Baluch tribes by focusing on handwoven works.

Research Background: On supernatural beliefs and handwoven works there are some researches such as study by 1. Yaqoubzadeh and Khazaie (2019), in an article entitled “Amulet and Relic Motifs Case Study: Lor Bakhtiari Hand- woven”, 2. In a work by Yaqoubzadeh (2012), entitled “the motif of protective talisman on the Turkmen carpet”, and 3. In a study by Jalilian and Ahmadpanah (2013), entitled “The Impact of Religious Beliefs and Myths on Rural Hand-woven Rugs of Hamadan”. But on subjects related to Sistan and Baluchistan handwoven works, there are some researches such as works by 1. Nemat Sharbabaki, Abolghasem (2014), “Spell check and talisman and its impact on Motifs of carpets Sistan and Baluchestan” and 2. Nemat Sharbabaki, Mirnezhad (2021), “An Analysis of the Patterns of the Spell and Amulet Woven Pendants in Sistan and Baluchestan”, which, rather than providing a comprehensive analysis of motifs, have introduced and described the mere motifs. Since the role of supernatural beliefs in Baluch handwoven works has not yet been dealt based on the literature review of this study, the research in this field is demanding. Considering that the present research targets the role of supernatural beliefs in the daily life of Baluch nomads and investigates its connection with the common motifs in handwoven works, studying the beliefs and culture of this group of people was required.

Research method: This research analyzes handwoven works by adopting a descriptive-analytical approach and collecting data based on the library method and field study survey. According to the common motifs in handwoven works, the motifs were divided into five major groups. Here, it has been tried to introduce one sample from each group and analyze it based on the frequent meanings and common motifs. The research outcome showed that the Baloch people not only created objects and figures to protect them against these calamities but also applied them in their traditional and everyday products such as handwoven works, due to their symbolic meaning and power.

Discussion and Conclusion: By considering the motifs used in these works, it can be said that the beliefs of these people have been represented in their handwoven works, with plant, animal, human and geometric motifs; Moreover, the supernatural and mythological beliefs related to fertility and protection against evil forces are among the major icons used in these handwoven works. It seems that according to the frequency of the symbols related to the evil eye or NAZAR, the iconic motifs which are related to this belief have remained more compared to other motifs. It is always believed that the evil eye and evil forces are among the most destructive factors in life, and the human eye is regarded as the reason for most misfortunes. This study has also shown that there is a close relationship between these beliefs and common motifs used in Baluch's handwoven works.

Keywords: Supernatural Beliefs, Handwoven Works, Baloch Nomads, Evil Eye, Patterns/Motifs.

اسفندیاری، صبا(1384)، جلوه­گری نقوش در هنرهای سنتی ایران، مشهد: نور حکمت.
بروس میت فورد، میراندا(1388)، فرهنگ مصور نمادها و نشانه­ها در جهان، ترجمه ابوالقاسم دادور و زهرا تاران، تهران: شادرنگ
بهارلو، علیرضا، چیت‌سازیان، امیرحسین(1391)، نقش‌مایه‌ها و مفاهیم مرگ و حیات در بستر بافته‌های ترکی آناتولی، کتاب ماه هنر، ش 166.
بویس، مری(1377)، چکیده تاریخ زرتشت، ترجمه همایون صنعتی­زاده، تهران: نشر صفی­علیشاه.
بیهقی، حسینعلی(1365)، هنر و فرهنگ قوم بلوچ، فصلنامه هنر، ش10.
پرهام، سیروس (1378)، جلوه‌های اساطیری و نمادهای نخستین در قالی ایران، نشر دانش، س16، ش 1.
تناولی، پرویز (1387)، طلسم گرافیک سنتی ایران، تهران: بن گاه.
جلیلیان، نعیمه،احمدپناه، سید ابوتراب(1391)، تأثیر باورهای دینی واسطوره ای بر فرش های روستایی باف همدان، دو فصلنامه علمی- پژوهشی  گلجام، س8، ش 22.
جهازی، ناهید و آتشی، منوچهر(1381)، افسانه­های جنوب(بوشهر)، تهران: مدبر.
حصوری، علی(1371)، فرش سیستان، تهران: فرهنگان.
حصوری، علی (1381)، مبانی طراحی سنتی در ایران، نشر چشمه: تهران.
خطیبی­زاده، محمد(1389)، پوشش مردم هرمزگان، شیراز: ایلاف.
خضایی، وحید و مراثی، محسن(1390)، بررسی و تطبیق گرایش به انتزاع در نقوش سفالینه­های ایران باستان و شیوه آپ­آرت، نگره، س6، ش17.
خوارزمی، حمیدرضا و توکلی، حسین­الله(1396)، طلسم و طلسم­شکنی در فرهنگ جبال­بارز جیرفت، دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، س5، ش16.
درویشی، محمدرضا (1380)، دایره­المعارف سازهای ایرانی، جلد1، تهران: نشر ماهور.
رضی، هاشم (1381)، دانشنامه ایران باستان: عصر اوستایی تا پایان دوران ساسانی، جلد دوم، تهران: نشر سخن.
روسکا، جی؛ کارا دُ وو، بی؛ بوسورث، ا (1387)، مقاله طلسم در فرهنگ عربی و اسلام در دوازده+یک، سیزده پژوهش درباره طلسم، تعویذ و جادو، ترجمه ابراهیم موسی­پور، تهران: نشر کتاب مرجع.
ریگی، بلال( 1399)، گردآوری و توصیف فرهنگ عامه مردم میرجاوه، پایان­نامه کارشناسی ارشد، ایرانشهر: گروه زبان و ادبیات فارسی.
رئیسی، محمدریاض(1401)، توتم سیه­مار و تحلیل روان­کاوانه آن در فرهنگ عامه و ادبیات بلوچی، دو ماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، س10، ش45.
سید سجادی، سید منصور (1386)، گزارش های شهر سوخته 1، تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
سیدسجادی، سید منصور(1388)، بلوچستان باستان، زاهدان: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.
شیرازی، روح­الله(1388)، شهرسوخته، زاهدان: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع­دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان.
شیرانی، راضیه (1388)، رویکردی نمادین و تصویری به طلسم های ایرانی، دو فصلنامه نقش مایه، س2، ش 3.
صابری افتخاری، عارفه (1392)، باور به وجود نیروی طبیعی در اشیاء در فرهنگ عامه مردم ایران(فتیشیزم- شیءباوری)، دوفصلنامه علمی- پژوهشی انسان­شناسی( نامه انسان­شناسی)، س10، ش17.
فریزر، جیمز جرج(1386)، شاخه زرین، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: نشر آگاه.
قزوینی، زکریا محمد(1361)، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، تهران: نشر کتابخانه مرکزی
ماسه، هنری(1357)، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمه مهدی روشن ضمیر، تبریز: دانشگاه تبریز.
موسوی حاجی، سید رسول، پیری، علی (1390)، بررسی تطبیقی نقوش قالی سیستان با سفال‌های نخودی شهر سوخته، دو فصلنامه علمی-پژوهشی گلجام، س5، ش13.
موسی­پور، ابراهیم (1391)، دانشنامه جهان اسلام، به سرپرستی غلامعلی حداد عادل، ذیل مدخل «خمسه»، جلد16، تهران: بنیاد دایره­المعارف اسلامی.
نفیسی، سعید(1333)، چهارشنبه­سوری، سالنامه کشور ایران، تهران، سال نهم.
نعمت شهربابکی، ابوالقاسم (1393)، بررسی طلسم وتعویذ وتأثیر آن در نقش مایه های فرش های سیستان و بلوچستان، پایان­نامه کارشناسی ارشد، کاشان: گروه فرش.
وسترمارک، ادوارد(1399)، بازمانده­هایی از فرهنگ دوران جاهلی در تمدن اسلامی، ترجمه و تعلیقات علی بلوکباشی، چاپ دوم، تهران: فرهنگ جاوید.
هال، جیمز (1383)، فرهنگ نگاره ای نماد ها در هنر شرق وغرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
یعقوب زاده، آزاده (1392)، نقش مایه طلسم محافظ بر فرش ترکمن، کتاب ماه هنر، ش 184.
یعقوب­زاده، آزاده و خزائی، محمد(1398)، نقش­مایه­های طلسم و تعویذ و حرز(مطالعه موردی: دست­بافته­های عشایر لر بختیاری)، هنر و تمدن شرق، س7، ش26.
لعل­بی­بی(1401)، رسومات ازداواج و انواع تائیت در منطقه سراوان(مصاحبه منتشر نشده)، سراوان، آسپیچ.
ریگی، راضیه(1401)، رسوم ازدواج و انواع چشم زخم در خصوص مراسم ازدواج(مصاحبه منتشر نشده)، زاهدان.
شفیقی، سمیه(1401)، انواع طلسم و تعویذ در خصوص صیانت از نوزاد(مصاحبه منتشر نشده)، زابل، هیرمند.
Elliad, M& Adams, CH (1987), Encyclopadia of religion. Mc Millan(vol.14), New York: Extramarc University of Alberta Libraries.
Fokker, Nicolas (1973), ʻʻPersian And Other Oriental Carpet For Todayʼʼ, London: G.Allen and Unwin.
Mac culloch. J.A, 1913, In Hastings, Encyclopedia of Religion and Ethics, VI.
Henning. W. B (1891) R A Grain of Mstard, c.Ir, Vol. XV.
Reichelt.h(1911), Avesta Reader, strassborg.
Stinson, S.L.2006. Hunan Figurines, in: Homer, T., Jonathan and B., Mabry (eds.), desert archaelogy, the Rio Nuevo Archaeology, 2000-2003, Technical Report Inc, Tucson, Arizona.