نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیارگروه نقاشی، دانشگاه سوره، تهران، ایران
چکیده
اشیاء و آثار هنری هر دوره می‌توانند راوی تاریخ و سبک زندگی مردمان آن دوره باشند. ازجمله این اشیاء قلمدان است که کارکرد و جایگاه مهمی در متن زندگی اجتماعی و فرهنگی ایرانیان دوران قاجار داشت. ازاین‌رو مسئله این پژوهش واکاوی نقش قلمدان در متن زندگی اجتماعی و فرهنگی ایرانیان در عصر قاجار است، اینکه چگونه می‌توان از طریق بررسی جایگاه و کاربرد قلمدان‌های لاکی در میان اقشار مختلف جامعه ایران، بخشی از تاریخ و سبک زندگی مردمان آن دوران را روایت کرد. آنچه با کنکاش در گزارش‌ها و شواهد تاریخی به آن پرداخته می‌شود. طی دوران قاجار به شکل قابل‌توجهی سبک زندگی ایرانیان باسواد و صاحب‌منصب با قلمدان پیوند می‌خورد. از بعد اجتماعی قلمدان بیش از هر چیز نمایانگر طبقه اجتماعی میرزاها بود. از سوی دیگر قلمدان به شکلی نمادین در سپهر سیاسی قاجار نشانی از شأن و اعتبار و مقام بود؛ جز هدایای سلطنتی نفیس و در بالاترین سطح نشانه صدارت بود؛ اما هرچه به پایان دوران قاجار نزدیک می‌شویم با تغییر الگوهای فرهنگی و اجتماعی به‌خصوص تغییرات سبک زندگی، به‌تدریج این شیء ارزش‌ها و دلالت‌های نمادین خودش را از دست داد و به‌مانند بسیاری اشیای فرهنگی به تاریخ پیوست.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آژند، یعقوب. (1395). نگارگری ایران (پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
احسانی، محمدتقی. (1368). جلدها و قلمدان‌های ایرانی. تهران: امیرکبیر.
اسمیت، رابرت مرداک. (1400). هنر ایران. ترجمه: کیانوش معتقدی. تهران: خط و طرح.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1350). روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه. به کوشش: ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1393). تاریخ منتظم ناصری. تصحیح: محمد اسماعیل رضوانی. جلد 3. تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1367). مرآه البلدان. به کوشش: محمدحسین نوایی، میر هاشم محدث. جلد 2 و 3. تهران: دانشگاه تهران.
اولیویه، گیوم آنتوان (1371). سفرنامه اولیویه. تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجار. ترجمه: محمد طاهر میرزا. به کوشش: غلامرضا پرهام. تهران: اطلاعات.
بصیرالملک شیبانی (1374). روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی. به کوشش: ایرج افشار و محمد رسول دریاگشت. تهران: دنیای کتاب.
بنجامین، س.ج؛ و (1369). ایران و ایرانیان. سفرنامه بنجامین نخستین سفیر ایالات‌متحده امریکا در ایران. ترجمه: محمدحسین کردبچه. تهران: جاویدان.
بوردیو، پییر (1390). تمایز، نقد اجتماعی قضاوتهای ذوقی. ترجمه: حسن چاوشیان. تهران: ثالث.
بی‌نام. (1363). گزارش ایران. به سال 1305 ق/ 1887 م. از یک سیاح روس. ترجمه: سید عبدالله. به اهتمام: محمدرضا نصیری. تهران: طهوری.
پاکباز، روئین (1390). دایرۀ المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
پنجه باشی، الهه؛ امانی راد، فاطمه (1400). «بررسی اجتماعی حضور زنان در قلمدان‌های قاجاری در مجموعه ناصر خلیلی». مجله جلوه هنر. سال 13. شماره 5، پیاپی 30. ص 32 – 18.
پولاک، یاکوب ادوارد (1368). ایران و ایرانیان. ترجمه: کیکاووس جهانداری. تهران: انتشارات خوارزمی.
جانب الهی، محمد سعید (1399). «سرداری» در وب‌سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی. بازیابی در 30 آذر 1400 از https://cgie.org.ir/fa/article/257619/سرداری
جهانگیر گورکانی، نورالدین محمد (1359)، جهانگیر نامه. توزک جهانگیری. به کوشش: محمد هاشم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
حسینی استرآبادی، سید حسین بن مرتضی (1366). تاریخ سلطانی از شیخ صفی تا شاه صفی. به کوشش: احسان اشراقی. تهران: انتشارات علمی.
خلیلی، ناصر (1386). کارهای لاکی، جلد هشتم از مجموعه هنر اسلامی. ویراستار: جولیان رابی. ترجمه: سودابه رفیعی سخایی. تهران: کارنگ.
دالمانی، هانری رنه (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیارى. ترجمه: علی‌محمد فره‌وشى. جلد اول. تهران: امیرکبیر.
دوانی، علی (1386). هزاره شیخ طوسی: مقاله تا و خطابه‌هایی به مناسبت هزارمین سال ولادت شیخ طوسی. جلد اول. تهران: امیرکبیر.
دیوان‌بیگی، حسین بن رضا علی (1382). خاطرات دیوان‌بیگی. به کوشش: ایرج افشار؛ محمد رسول دریاگشت. تهران: اساطیر.
رابینسون، بی (1386). «نقاشی لاکی در عهد قاجار». ترجمه: اردشیر اشراقی. گلستان هنر، شماره 9. 101 – 110.
راوندی، مرتضی (1386) تاریخ اجتماعی ایران بخش 1. جلد 4. تهران: نگاه.
روششوار، ژولین دو (1378). خاطرات سفر ایران. ترجمه: مهران توکلی. تهران: نی.
سالک، معصومه (1375). «مقدمه» در: تذکره المعاصرین. محمدعلی بن ابی‌طالب حزین لاهیجی. جلد اول. تهران: سایه.
سالور، قهرمان میرزا (آ 1374). روزنامه خاطرات عینالسلطنه، روزگار پادشاهی ناصرالدین‌شاه. به کوشش: مسعود سالور ایرج افشار. جلد اول. تهران: اساطیر.
سالور، قهرمان میرزا (ب 1374). روزنامه خاطرات عینالسلطنه، روزگار پادشاهی مظفرالدین شاه. به کوشش: مسعود سالور ایرج افشار. جلد دوم. تهران: اساطیر.
سالور، قهرمان میرزا (1376). روزنامه خاطرات عینالسلطنه، روزگار پادشاهی محمدعلی شاه و انقلاب مشروطه. به کوشش: مسعود سالور ـ ایرج افشار. جلد سوم. تهران: اساطیر.
سالور، قهرمان میرزا (1378). روزنامه خاطرات عینالسلطنه، روزگار پادشاهی احمدشاه قاجار از دولت عین الدوله تا کودتا. به کوشش: مسعود سالور ـ ایرج افشار. جلد هفتم. تهران: اساطیر.
سالور، قهرمان میرزا (1380). روزنامه خاطرات عینالسلطنه، روزگار پادشاهی پهلوی 1310 تا 1324. به کوشش: مسعود سالور ـ ایرج افشار. جلد دهم. تهران: اساطیر.
سپهرم، امیر مسعود (1344). «آقا نجف اصفهانی قلمدان‌ساز». هنر و مردم. شماره 31. ص 25.
سرابی، حسین بن عبدالله (1373). سفرنامه فرخ خان امین‌الدوله، مخزن الوقایع. تهران: اساطیر. به کوشش کریم اصفهانیان، قدرت الله روشنی. تهران: اساطیر.
سعدوندیان، سیروس؛ اتحادیه (نظام مافی)، منصوره (1368). آمار دارالخلافه تهران (اسنادی از تاریخ اجتماعی تهران در عصر قاجار). تهران: نشر تاریخ ایران.
سعیدی سیرجانی، علی‌اکبر (1376) وقایع اتفاقیه: مجموعه گزارش‌های خفیه نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال 1291 تا 1322 قمری. تهران: پیکان.
شاردن، ژان (1335 الف)، سیاحت‌نامه شاردن. ترجمه: محمد عباسی. جلد سوم. تهران: امیرکبیر.
شاردن، ژان (1336 ب)، سیاحت‌نامه شاردن. ترجمه: محمد عباسی. جلد چهارم. تهران: امیرکبیر.
شایسته فر، مهناز؛ شایسته فر، زهره؛ خزائی، رضوان (1391). «بررسی اجتماعی حضور زنان در قلمدان‌های قاجاری در مجموعه ناصر خلیلی». مجله زن در فرهنگ و هنر. دوره 4. شماره 1. ص 148 – 127.
شریف رازی، محمد (1332). آثار الحجه. جلد اول. قم: برقعی.
شهری، جعفر (1376). طهران قدیم، جلد دوم، تهران: معین.
شهیدی پاک، محمدرضا (1393) تاریخ تشکیلات در اسلام. قم. مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص).
علوی شیرازی، میرزا محمدهادی (1363). سفرنامه میرزا ابوالحسن خان شیرازی (ایلچی) به روسیه. به کوشش: محمد گلبن. تهران: دنیای کتاب.
فووریه، ژوانس (1325) سه سال در دربار ایران. ترجمه: عباس اقبال آشتیانی، تهران: دنیای کتاب.
کازما، آکیئو (1380). سفرنامه کازما. ترجمه: هاشم رجب‌زاده. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
کنبای، شیلا (1382). نقاشی ایرانی. ترجمه: مهدی حسینی. تهران: دانشگاه هنر.
لسانالملک سپهر، محمدتقی (1377). ناسخ التواریخ. تاریخ قاجاریه. به اهتمام: جمشید کیانفر. جلد سوم. تهران: اساطیر.
لعل شاطری، مصطفی؛ جعفری دهکردی، ناهید (1395). «تأثیر فعالیت میسیونرهای مسیحی بر مصورسازی قلمدان‌های عصر ناصری». نشریه نگارینه هنر اسلامی. شماره 11. ص 61 – 46.
کاظمی، عباس (1396). امر روزمره در جامعه پسا انقلابی. تهران: فرهنگ جاوید.
کتیرایی، محمود (1378). از خشت تا خشت. تهران: ثالث.
کریستین سن، آرتور امانویل (1368). ایران در زمان ساسانیان: تاریخ ایران ساسانی تا حمله عرب وضع دولت و ملت در زمان ساسانیان. ترجمه: رشید یاسمی. تهران: دنیای کتاب.
کریم زاده تبریزی، محمدعلی (1379). قلمدان و سایر صنایع روغنی ایران. لندن: ناشر مؤلف.
کریم زاده تبریزی، محمدعلی (1363)، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی. جلد اول. لندن: ناشر مؤلف.
کریم زاده تبریزی، محمدعلی (1369)، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی. جلد دوم. لندن: ناشر مؤلف.
ماساهارو، یوشیدا (1373). سفرنامه یوشیدا ماساهارو. ترجمه: هاشم رجب‌زاده. تهران: چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
ملکم، سرجان (1380) تاریخ کامل ایران. مترجم: اسماعیل بن محمدعلی حیرت. به کوشش: علی نهاوندی. مصحح: مهدیه قمی نژاد. جلد اول. تهران: افسون.
مستوفی، عبدا... (1388). شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه. جلد 1. تهران: زوار.
معیرالممالک، دوستعلی (1336). «رجال عهد ناصری». یغما. شماره 108، تیر. صص 175-168.
مهدوی، مصلح الدین (1387). اعلام اصفهان. جلد 4. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
نفیسی، نوشین (1352). «میرزا محمدهادی طراح گل‌ها و پرنده تا». هنر و مردم. شماره 129 و 130. ص 33 – 34.
ویلز، جیمز چارلز (1368). ایران در یک قرن پیش. ترجمه: غلامحسین قراگوزلو. تهران: اقبال.
همایی شیرازی اصفهانی، جلال‌الدین (1375) تاریخ اصفهان. مجلد هنر و هنرمندان. به کوشش: ماهدخت بانو همایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
N.D. Khalili, B.W. Robinson & T. Stanley, Lacquer of the Islamic Lands, The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, volume XXII, Part One, London 1996, cat.17, pp.42–3. J.M. Rogers, The Arts of Islam. Masterpieces from the Khalili Collection, London 2010, cat.465, pp.382–3.
Roxburgh. David J, McWilliams, Mary. (2017). Technologies of the Image. Art in 19th-Century Iran. Cambridge, MA – New Haven, CT: Harvard Art Museums / Yale University Press.
Roxburgh. David J, McWilliams, Mary. (2017). Technologies of the Image. Art in 19th-Century Iran. Cambridge, MA – New Haven, CT: Harvard Art Museums / Yale University Press.
)