نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

در دوره ساسانی شهرهای بسیاری ساخته و یا نوسازی شد و مورخان سده‌های نخستین اسلامی شهرسازی را از ویژگی‌های بنیادین شاهان ساسانی برشمرده‌اند. از آغاز دوره ساسانی و با روی کار آمدن شاهانی مانند اردشیر بابکان و شاپور یکم روند شهرسازی آغاز شد و تا پایان دوره ساسانی و پیش از تلاطم‌های سیاسی ناشی از قتل خسرو پرویز می‌توان این روند را دنبال کرد. دربارۀ شهرهای ساسانی پژوهش‌هایی انجام گرفته است، اما بیشتر از دیدگاههای باستان‌شناسانه و زبان‌شناسانه به این موضوع پرداخته‌ شده است. بیشتر این پژوهش‌ها،‌ در برقراری نسبت میان امر اجتماعی ناشی از وجود عینی شهرها در بستر تاریخ دوره ساسانی از یکسو، و جهان مفهومی مردم ایران در دوره ساسانی درباره شهرنشینی از سوی دیگر، به‌عنوان مسئله تحقیق، توفیق چندانی نیافته‌اند. این پژوهش سعی بر آن دارد تا با تکیه بر روش تاریخ مفهومی، نسبت میان بستر اجتماعی در تاریخ دوره ساسانی و درک ایرانیان از شهر به عنوان سکونتگاهی متمایز را به مسئله بدل کرده و نشان دهد که چگونه چندین لایه معنایی در پایان دوره ساسانی در این مفهوم انباشته شده بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

Expanded Abstract

The multi-layered Concept of The City in The Sasanian Period

In the Sassanid period, urbanization spread in Iran and compared to previous periods, urban life played a major role in the social Context. Despite this, there is no direct information about Sassanid period cities in historical sources, and historians and geographers mostly mention the names of cities and their builders. The focus of new research on cities has also been more from an archaeological point of view. Most of these researches have not been able to turn the relationship between social reality and people's understanding of the city in the Sassanid period into a problem.

 In this research, the method of conceptual history was used and the reading of texts and sources was followed in the way explained in this method, and the relationship between social reality and the conceptual world of that period was followed up on the phenomenon of the city.The point that makes this method more efficient than simply explaining concepts is the relationship that this method establishes between social reality and the conceptual world. The context in which a concept is meaningful and understood. From Koselleck’s point of view, there is always a mutual relationship between social background and concepts. He believes that conceptual history reflects the relationship between concept and historical reality.Therefore, in the Sassanid period, the relationship between the settlements of the people that were their places of residence and the concept or concepts that were formed in their minds from those settlements can be turned into a problem. In the understanding of the early Sassanid period, a city was understood along with a settlement outside it, and at the same time in semantic connection with it.Like the whole of Iran, they probably understood the state or larger region as a "šahr", and the center of that province or state was called " šahrestān". A šahr that was defined by the uncertain concept of parwār, which was also dependent on the meaning of the šahrestān to which this parwār was attributed. Through historical sources, we observe that in the early Sassanid period, a conceptual distinction was made between the city (= šahrestān) and A concept has not been created to distinguish it, and the city is meant in a sense that has a core and the periphery, the periphery that takes its meaning from the city.

The lack of conceptual distinction between settlements such as city and village at the beginning of the Sassanid period strengthens another assumption about the understanding of the people in the Sassanid period about the meaning of the city. The word šahr, which is rooted in the concept of Xšaθra and is the same root as the word king, in ancient Iranian languages, it means both the territory that is ruled over and the ruler who ruled over that territory.

In the relationship between the king and the city, in the relationship between the territory that is ruled and the one who rules it, the following and guarding of this territory is highlighted, which is the duty of the king towards the city and it can be Under the word `` Ābādi '' in Middle Persian and New Persian. The root of the word Ābādi is āpāt. Therefore, the city can be understood in the sense of a protected and inhabited land against a ruined, uninhabited and unguarded land.Koselleck has explained that a historical and semantic enlightenment should not only deal with the concepts included in the linguistic history (Sprachgeschichte), but also should express the content outside the language (Außersprachlich) in that social context. In this way, although the concept of settlement is not directly mentioned in the texts, it provides a conceptual answer to why there was no distinction between the city and the village in the Sasanian period. A simple and broad concept that included any habitat. Nevertheless, at the end of the Sassanid period, the changes in the conceptual world of Iranians had undergone a change compared to the early Sassanid period, which challenges the integrity of the application of the concept of Ābādi.At the end of the Sassanid period, especially after the social changes that led to the reforms of Kavad I and Khosrow I , multiple concepts and hierarchies emerged in the Sassanid administrative system. As explained, in the early Sassanid period, the concept of a city with a suburb was meaningful, and the suburb had a meaning in relation to the city and did not have an independent concept. This concept remained until the end of the Sassanid period, and over time, it included the meaning of the village.Therefore, it can be said that referring to the surrounding of the cities, compared to the vague concept of parwār in the early Sassanid period, has gradually approached the concept of the village, but it is still understood in relation to the city. On the other hand, another important development has occurred regarding the concept of the city in comparison with the initial period of Sassanid rule. If we consider the city as the capital of the state or province in that period, it seems that at the end of the Sassanid period and on the eve of the Muslim invasion, the city became a more general concept and several cities appeared in each state or province. Based on this, we used the method of conceptual history and as explained by Koselleck, we traced the concept in the historical background. Now we can interpret the contradictions about the distinction and non-differentiation in the Sasanian period regarding the meaning of the city in the light of a multi-layered concept that explains its inner complexity.

Key Words:Sasanian, City, Village, Ābādi, Conceptual History

ابن­ خرداذبه،(1889م)، المسالک و الممالک، تصحیح میخاییل یان دخویه، لیدن : بریل
ابوعلی­ مسکویه،(1366)، تجارب­الامم، حققه و قدم­له ابوالقاسم امامی، الجز الاول، طهران: دار سروش للطباعه و النشر
اشرف،احمد(1353)، ویژگی­های تاریخی شهرنشینی در ایران-دوره اسلامی، نامه علوم اجتماعی، شماره ، 4 صص 7-49
اشرف،احمد(1358)،«آبادی»، آینده، سال پنجم، صص766-773
اصطخری،(1927م)، مسالک الممالک، تصحیح میخاییل یان دخویه، لیدن: بریل
انوری،حسن،(1382)، فرهنگ بزرگ سخن، جلد اول، چاپ دوم، تهران: سخن
باستانی­راد،حسن(1393)،شهر در ایران­ زمین، تهران: علم
برونر،کریستوفر(1389)،«تقسیمات جغرافیایی و اداری:ماندگاه ها و اقتصاد»، در: تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، پژوهش دانشگاه کمبریج، جلد سوم، قسمت دوم، گردآورنده: احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر ، صص149-188
بلاذری،(1865م)، فتوح­البلدان، تصحیح: میخاییل یان دخویه، بریل
بلعمی،(1341)، تاریخ بلعمی، تکمله و ترجمه تاریخ طبری، به تصحیح محمدتقی بهار، به کوشش محمدپروین گنابادی، تهران: انتشارات اداره کل نگارش و وزرات فرهنگ
بویس،مری(1393)،آیین زرتشت، کهن روزگار و قدرت ماندگارش، ترجمه ابوالحسن تهامی، چاپ پنجم، تهران: نگاه
بهار،مهرداد و ابوالقاسم اسماعیل­ پور(1394)، ادبیات مانوی، گزارش دست­نوشته ­های منثور پارسی میانه و پهلوانی از آثار مانی و مانویان، تهران: کارنامه
پورداود،ابراهیم(1928م)، یشتها، قسمتی از کتاب مقدس اوستا، تفسیر و تالیف پورداود، سلسله انتشارات انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی و ایران­لیگ
پیگولوسکایا،نینا(1372)، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه عنایت­الله رضا، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی
تفضلی،احمد(1398)، یادداشت بر:«شهرستانهای ایران»، در: مقالات احمد تفضلی، گردآوری ژاله آموزگار، تهران: توس، صص283-307
حبیبی،سید محسن(1387)، از شار تا شهر، تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
حسن­دوست،محمد(1393)، فرهنگ ریشه ­شناختی زبان فارسی، جلد سوم، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی
حمزه ­اصفهانی،(بی­تا)، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیا، بیروت : دارالمکتبه الحیاه
خسروی،خسرو(1370)،«ده در شاهنامه»، آینده،فرهنگ و پژوهشهای ایرانی، سال هفدهم، شماره9-12، صص 654-665
خسروی­نژاد، روح­الله، سهیلا ترابی فارسانی و اسماعیل سنگاری،(1400)، «تبیین و تحلیل شبکه ارتباطی شهرهای ساسانی و نقش این شبکه در فتوحات اعراب»، مطالعات باستان­شناسی پارسه، شماره 18، سال پنجم، صص 115-132
دهخدا،علی­اکبر،(1377)، لغت­نامه، جلد اول، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران
شقاقی،پژمان(1390)، درآمدی بر نظریه آبادی، امنیت و سکونتگاه ­های انسانی در ایران، با پیشگفتار پرویز پیران، تهران: پژواک
شوارتس،پاول(1400)، جغرافیای تاریخی ایران در دوران اسلامی(بر مبنای متون جغرافی­دانان مسلمان)، ترجمه مریم میراحمدی و غلام­رضا ورهرام، تهران: نشر گستره
شهبازی، علیرضاشاپور(1389)، تاریخ ساسانیان، ترجمه بخش ساسانیان از کتاب طبری و مقایسه آن با تاریخ بلعمی، ترجمه، تحقیق و تعلیق، تهران: مرکز نشر دانشگاهی
«شهرستانهای ایران»،(1398)، ترجمه و توضیح احمد تفضلی، در: مقالات احمد تفضلی، گردآورنده ژاله آموزگار، تهران: توس، صص283-307
شیپمان، کلاوس(1396)، مبانی تاریخ ساسانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، چاپ چهارم، تهران: فرزان­روز
طبری،(1962م)، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره
فردوسی(1396)، شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق،نسخه چهارجلدی(دوبخش)، چاپ دوم، تهران: سخن
فره­وشی،بهرام(1388)، فرهنگ فارسی به پهلوی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
قائم­ مقامی،سیداحمد(1390)،«ربض را در فارسی چه می­گفته ­اند؟»، ویژه­نامه نامه فرهنگستان، شماره4، تهران، صص114-132
قمی،حسن­بن محمد(1361)،تاریخ قم، تصحیح و تحشیه از سید جلال­الدین طهرانی­، تهران: توس
قیومی­بیدهندی، مهرداد و مطهره دانایی­فر(1395)،«مفهوم معماری در برهه گذار از دوره ساسانیان به دوران اسلامی، درآمدی بر تاریخ مفهومی معماری ایران»، دو فصلنامه معماری ایرانی، شماره 10، صص 49-72
کارنامه اردشیر بابکان،(1395)، ترجمه،آوانویسی و واژه نامه: بهرام فره­وشی، چاپ ششم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
کریستن­سن،آرتور(1314)،وضع ملت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان، ترجمه مجتبی مینوی، تهران: کمیسیون معارف
کریستن­سن،آرتور(1377)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، چاپ نهم، تهران: دنیای کتاب
کریمیان، حسن و محسن جاوری،(1388)، شهرهای «ویگل» و «هراسگان» در انتقال از عصر ساسانیان به دوران اسلامی با اتکاء به داده­های باستان­شناختی، مطالعات باستانشناسی، دوره اول، شماره 25، صص 63-84
لوکونین،ولادیمیر(1389)، «نهادهای سیاسی،اجتماعی و اداری:مالیاتها و بازرگانی»، در: تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، پژوهش دانشگاه کمبریج، جلد سوم، قسمت دوم، گردآورنده: احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر، صص71-148
محمدی­ملایری،محمد(1375)، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، جلد دوم: دل ایرانشهر، تهران: توس
مجیدی،حسین،(1398)، ایران­شهر، شناخت شهرهای ایران باستان در دوران هخامنشیان،اشکانیان، ساسانیان، چاپ ذوم، تهران: پازینه
مسعودی،(1404ه.ق)، مروج ­الذهب و معادن ­الجوهر، تصحیح یوسف اسعد داغر، الجز الاول، الطبعه الثانیه فی ایران،  قم: موسسه دارال هجره
مهرآفرین،رضا(1398)،شهرهای ساسانی، چاپ سوم، تهران: سمت
مینوی خرد،(1398)، ترجمه احمدتفضلی، به کوشش ژاله آموزگار، چاپ هفتم، تهران: توس
نامه تنسر،(1354)، به تصحیح مجتبی مینوی و محمداسماعیل رضوانی، چاپ دوم، تهران: خوارزمی
نصرالله ­زاده،سیروس(1398)، کتیبه ­های خصوصی فارسی میانه ساسانی و پساساسانی(گورنوشته و یادبودی)، جلد اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
نیبرگ،هنریک ساموئل(1383)، دین­های ایران باستان، ترجمه سیف­ الدین نجم­آبادی، کرمان: انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان
یاقوت­ حموی،(1866م)، معجم ­البلدان، تصحیح: فردیناند ووستنفلد، الجلد الاول، لایپزیگ: جامعه فرانکفورت
Back,Michael,(1978), Die sassanidischen Staatsinschriften, Acta Iranica 18, vol. viii, Leiden
Benveniste, Emile,(1969), Pouvoir, DroiT, Religion. Le Vocabulaire des institutions indo-européennes II, Paris
Gyselen,Rika,(2019), La Geographie Administrative de L’Empire Sassanide, Res Orientales xxv, France
Huyse,Philip,(1999), Die Dreisprachige Inschrift Šabuhrs I, Band 1, Corpus Inscriptionum Iranicarum, London
Kelley,Donald R,(1996), “On Margins of Begriffsgeschichte”, in The Meaning of historical terms and concepts, new studies on begriffsgeschichte, edited by Hartmut Lehmann and Melvin Richter, German historical institute, washington,D.C. pp 35-40
Kent, Ronald G,(1953), Old Persian, American Oriental Series, vol 33, Edit By James B.Pritchard, second Edition, New Haven
Koselleck,Reinhart,(1995), “Begriffsgeschichte und Sozialgeschichte”, in Vergangene Zukunft, zur Semantik geschichtlicher Zeiten, 3.Auflage, , Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, pp 107-129
 Koselleck, Reinhart, (1996), “A Response to comments on the geschichtliche grundbegriffe”, trans. by Melvin Richter and Sally E.Robertson,  in The Meaning of historical terms and concepts, new studies on begriffsgeschichte, edited by Hartmut Lehmann and Melvin Richter, German historical institute, washington,D.C. pp 59-70
 Koselleck, Reinhart, (2002), “Social history and conceptual history in The Practice of conceptual history, timing history spacing concepts, Stanford University Press, PP 20-37
Mackenzie, D.N.,(1971), A Concise Pahlavi Dictionary, London : Oxford University Press,
Marquart,Josef,(1901), EranŠahr,nach der Geographie des ps. MOVSĒS XORENAC'I, Berlin :Weidmansche Buchhandlung
 Miri,Negin,(2012),Sasanian Pars, Historical Geography and Administrative Organization, California: Mazda Publishers
Mittertrainer, Anahita Nasrin ,(2020), Sinnbilder politischer Autorität? Frühsasanidische Städtebilder im Südwesten Irans. München: Universitätsbibliothek der Ludwig-Maximilians-Universität München
Morony,Michael,(1982), “Continuty and Change in the Administrative Geography of Late Sasanian and Early Islamic al-’Iraq”, Iran, vol. 20, pp 1-49
Szemerenyi, Oswald,(1975),” Iranica V,(Nos.59-70), xšayaθya ‘king’”, Acta Iranica 5, 313-394
Van Horn Melton, James, (1996), “Otto Brunner and ideological origins of begriffsgeschichte”, trans. by Melvin Richter and Sally e.Robertson,  in The Meaning of historical terms and concepts, new studies on begriffsgeschichte, edited by Hartmut Lehmann and Melvin Richter, German historical institute, washington,D.C., pp 21-34