از وابستگی تا استقلال: مقایسه و تحلیل سرمایة اجتماعی علمای شیعه در بحران‌های سقوط اصفهان و جنگهای ایران و روسیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار مطالعات ایران دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری ایرانشناسی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده
از زمانی که حکومت صفوی تأسیس شد، علمای شیعه به دو مکتب فکری، یکی در ارتباط نزدیک با حکومت و وابسته به آن و دیگری مستقل از حکومت، تقسیم می‌شدند. این دو مکتب را می‌توانیم در تداومِ حکومت صفوی، به ترتیب مکتب‌های فکری اصفهان و عتبات نام‌گذاری کنیم. پرسش اصلی پژوهش این است که علمای اصفهان و علمای عتبات چگونه سرمایة اجتماعی خود را در بحران-های سقوط اصفهان و جنگ‌های ایران و روسیه به کار گرفتند؟ و چرا؟ این پژوهش بر قدرت بسیج علما تمرکز دارد و از این جلوتر نمی‌رود تا نتایج مثبت یا منفی این بسیج عمومی را بررسی کند. روش پژوهش، ساخت-یابی گیدنز است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در زمان سقوط اصفهان، علما نتوانستند سرمایة اجتماعی خود را به کار بگیرند و واکنش‌شان سکوت و انفعال بود. این حالت، حاصلِ عوامل ساختاری دینی و حکومتی و از سوی دیگر اقدامات علمایی بود که در اکثریت قرار داشتند و به‌خاطر وابستگی‌شان به حکومت، نظرشان مخالف صدور فتوای جهاد بود. اما علمای مکتب عتبات، در موقعیت جنگ‌های ایران و روسیه سرمایة اجتماعی خود را به کار گرفتند و به صورت چشمگیری در بسیج عمومی توفیق یافتند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله English

From Dependence to Independence: A Comparative Analysis of the Shia Clergy’s Social Capital During the Crises of the Fall of Isfahan and the Russo-Iranian Wars

نویسندگان English

Mohammad Samiei 1
elahe farahi 2
1 Associate Professor of Iranian Studies, University of Tehran, tehran, iran.
2 Ph.D. Candidate of Iranian Studies
چکیده English

Since the Safavid Dynasty the reactions of the Shia clerics divided, some cooperated with the government and became depended on it, while others stayed independent. We may call the two the Isfahan school of thought and the Atabat school of thought respectively. The main question is how the clerics belonging to the two schools employed their social capital during the crises of the Fall of Isfahan and the Russo-Iranian Wars? And why? This research is concentrated on the clergy’s mobilization power and does not go further to assess positive or negative impacts of such mobilizations. Structuration method suggested by Giddens is applied as the research method. The findings show that during the Fall of Isfahan, the clerics could not use their social capital and their reaction was silence and stayed inactive. This outcome was a result of some religious and political structural factors hand in hand with some agents’ reactions who based on their political affiliations did not issue a fatwa for jihad. However, the clerics of Atabat employed their social capital during the Russo-Iranian Wars and issued fatwa for jihad because of both religious and political structures and also agents’ preferences, and their mass mobilization became astonishingly successful.

کلیدواژه‌ها English

The Shia Clergy
Dependence on the State
Independence from the State
Social Capital
the Fall of Isfahan
 
آزاد کشمیری، محمدعلی (1387)، نجوم السماءفی تراجم العلماء (شرح حال علمای شیعه قرن‌های یازدهم ودوازدهم وسیزدهم هجری قمری). تهران: سازمان تبلیغات اسلامی. شرکت چاپ و نشربین الملل.
استرآبادی،محمدامین بن محمدشریف، (۱۴۲۶/1383) الفوائدالمدنیه. مصحح رحمتی اراکی،رحمت الله، قم: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیةبقم. مؤسسهالنشرالإسلامی.
استرآبادی، محمدامین، (1395) دانشنامه شاهی، مصحح ، مهدی حاجیان و علی اکبر زال­پور، تهران: انتشارات حکمت و اندیشه.
اعتماد­السلطنه، محمد حسن خان، (1367)  تاریخ منتظم ناصرى، تهران: دنیاى کتاب. 
افندی،عبدالله بن عیسی‌بیگ (1390-1389). ریاض العلماءوحیاض الفضلاء،  مشهد مقدس: آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامی.
اُفه، کلاوس (1384) «چگونه می­توان به شهروندان اعتماد داشت؟»، درکتاب سرمایة اجتماعی:  اعتماد، دموکراسی و توسعه،  به کوشش کیان تاج بخش، تهران: نشرشیرازه، ص 275-201.
آقا بزرگ تهرانی،محمدمحسن(1388/1430) ، طبقات أعلام الشیعه. ج 2،بیروت - لبنان: دارإحیاءالتراث العربی.
آقازاده، جعفر (1394). «واکاوی جنبش نرم‌افزاری روحانیون شیعه در دوره اول جنگ‌های ایران و روسیه»، مطالعات قدرت نرم،پاییز و زمستان، ش13.
الگار، حامد (1369). دین ودولت درایران: نقش علمادردوره قاجار، ترجمه، ابوالقاسم سری، تهران: انتشارات توس.
بحرانی، یوسف بن احمد(بی­تا)  ‌لولوة البحرین فی الإجازات وتراجم رجال الحدیث، قم: موسسه آل ­البیت لإحیاءالتراث.
بهبودی، هدایت اله (1396) ادبیات در جنگ‌های ایران و روس. تهران: سوره مهر.
بوذری­نژاد، یحیی، مرندی، الهه (اسفند 1397). «تأثیرساختارحکومت برآسیبهای اجتماعی وسیاسی دوره صفویه ازنگاه قطب الدین نیریزی»، نشریه مطالعات جامعه­شناختی، دوره 25، ش 2، صص 750-719.
پاتنام، روبرت (1380). دموکراسی و سنت های مدنی، ترجمه: محمدتقی دلفروز، تهران: انتشارات: روزنامه سلام.
پاتنام، روبرت، (1384)  «جامعه برخوردار، سرمایة اجتماعی و زندگی عمومی»، در سرمایة اجتماعی :  اعتماد، دموکراسی و توسعه،  به کوشش کیان تاج بخش، تهران: نشرشیرازه ، صص 113-91.
پورتس، الهاندرو (1384). «سرمایة اجتماعی، خاستگاه و کاربردهایش در جامعه ­شناسی مدرن»، در سرمایة اجتماعی  اعتماد، دموکراسی و توسعه،  به کوشش کیان تاج بخش، تهران: نشرشیراز، ص 349-303.
تنکابنی،محمدبن سلیمان (بی­تا) . ‌قصص العلماء، تهران:علمیه اسلامیه.
جعفریان، رسول (1379). صفویه در عرصة دین، فرهنگ و سیاست. قم: پژوهشکدة حوزه و دانشگاه.
جهانگیر میرزا (1384). تاریخ نو،مصحح عباس اقبال آشتیانی،تهران : نشرعلم.
حرعاملی، محمدبن حسن(1362). أملالآملفیعلماءجبلعامل، بغداد: مکتبةالأندلس.
حزین لاهیجی، محمدعلی، (1332).  تاریخ حزین، اصفهان: انتشارات کتابفروشی تایید اصفهان.
حسینی فسایی، میرزا حسن، (1382).  فارسنامه، تهران: انتشارات امیرکبیر.
خاوری، میرزا فضل الله شیرازی ، (1380)  تاریخ ذو القرنین، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خوانساری،محمدباقربنزینالعابدین، (1390-1391).  تصحیح اسدالله اسماعیلیان،  روضاتالجناتفیأحوالالعلماءوالسادات. قم: دهاقانی(اسماعیلیان) .
دری، احمد، (1368)  «سفارت­نامة احمد دری افندی»، در سفارت­نامه­های ایران، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران: انتشارات توس.
الدنبلی، عبدالرزاق، (2005). المآثر السلطانیه، قاهره: المجلس الاعلی للثقافة.
دولت آبادی، یحیی، (1371).   حیات یحیی، ج1،  تهران: عطار.
رضا قلى خان هدایت، (1373). فهرس التواریخ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى ومطالعات فرهنگی.
رهربرن، (1349).  نظام ایالات در دوره صفویه،ترجمه کیکاوس جهانداری تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
زارعیان،مریم، (پاییز و زمستان 1391)  «مناسباتروحانیانبادولتدرعصرصفوی»،نشریهجامعه­شناسیتاریخی ، ش 2،ص 187-116.
سانسون (1346). سفرنامه،ترجمه،تقیتفصلی،تهران: بی­جا.
شاردن، (1372). سفرنامه شاردن ج  4، ترجمه، اقبال یغمایی، تهران: توس.
صفا، ذبیح الله(1378). تاریخادبیاتدرایران،ج 5،تهران: انتشاراتفردوس.
صفت­گل، منصور(1389)  ساختارنهادواندیشههایدینیدرایرانعصرصفوی (تاریختحولاتدینیایران)، تهران: انتشارات رسا.
طهرانیوارد،محمدشفیع (1383).  مرآت واردات، تصحیح منصور صفت­گل تهران: مرکزپژوهشیمیراثمکتوب.
فندرسکى، سید ابو طالب موسوى، (1388).  تحفه العالم در اوصاف و اخبار شاه‏سلطان‏حسین، تهران:  کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامی.
فوران، جان (1386).مقاومتشکنندهتاریختحولاتاجتماعیایرانازصفویهتاسالهایپسازانقلاباسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران : انتشارات رسا.
فوکویاما، فرانسیس (1384).  «سرمایة اجتماعی و جامعه مدنی»، در سرمایة اجتماعی اعتماد، دموکراسی و توسعه، به کوشش کیان تاج بخش، تهران: نشر شیرازه،  ص 201-167.
فیدالگوگرگوریو پریرا (1396)  گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار سلطان حسین صفوى، ترجمه: پروین حکمت، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
فیضکاشانی، سفینه­النجاه، (بی­تا) تصحیحمحمدبنشاهمرتضی،ودورودیان‌تفرشی‌،محمدرضا.  بی­جا: بی نا.
فیلد، جان (1392). سرمایة اجتماعی، ترجمه: حسین رمضانی، غلامرضا غفاری، تهران، نشر: کویر .
قزوینی،عبدالنبیبنمحمدتقی(1365)  تتمیمأملالآمل. تصحیححسینیاشکوری،احمد،ومرعشی،محمود. قم: کتابخانهعمومیحضرتآیتاللهالعظمیمرعشینجفی (ره).
 قزوینی،ابوالحسن،(1367)،فواید الصفویهتهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی .
کاشف‌‌‌الغطاء،جعفربنخضر(1380).  کشفالغطاءعنمبهماتالشریعهالغراء. ج 1 و ج4، تصحیحتبریزیان،عباس، قم: دفترتبلیغاتاسلامیحوزهعلمیهقم.
کروسینسکى (1363). سفرنامه کروسینسکى،ترجمة عبدالرزاقدنبلىمفتون، تهران: توس.
کلمن، جیمز (1384).  «نقش سرمایة اجتماعی در ایجاد سرمایه انسانی»، در سرمایة اجتماعی اعتماد، دموکراسی و توسعه،  به کوشش کیان تاج بخش، تهران: نشرشیرازه، ص 91-41.
کمپفر، انگلبرت (1363).  سفرنامة کمپفر، مترجم کیکاوس جهانداری تهران: انتشارات خوارزمی.
گیدنز، آنتونی (1395).  ساخت جامعه، ترجمة اکبر احمدی، تهران: انتشارات علم.
لاکهارت،لارنس (1383).  انقراض سلسله صفویه، ترجمهاسماعیلدولتشاهی،تهران : انتشاراتعلمیوفرهنگی.
لسان­الملک سپهر (1353).  ناسخ­التواریخ، ج4، تهران: انتشارات اسلامیه.
متی، رودی، (1399). ایران در بحران: زوال صفویه و سقوط اصفهان، ترجمه حسن افشار. تهران: نشر مرکز.
محقق سبزواری (1383).  روضه­الانوار عباسی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
مرعشیصفوی،میرزامحمدخلیل،مجمع­التواریخ (1362).تصحیح،عباساقبال،تهران: کتابخانهسنایی،کتابخانهطهوری.
مروی، محمدکاظم (1364).  تاریخ عالم آرای نادری، مصحح: محمدامین ریاحی، بی­جا: نقش جهان کتابفروشیزوار.
 مستوفی، محمدحسن (1375).  زبده التواریخ.تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
میرزا سمیعا، تذکره­الملوک (1378).  به کوشش سیدمحمد دبیر سیاقی، ترجمه مسعود رجب­نیا، تهران: انتشارات امیرکبیر.
میرزایقمی،ابوالقاسممحمدبن حسن (1399 ) . جامع­الشتات، قم:مؤسسهفرهنگیفقهالثقلین،ومکتبسماحةآیةاللهالعظمیالشیخیوسفالصانعی.
نراقی،احمدبنمحمدمهدی،( ۱۳۷۵–۱۴۱۷).عوائدالأیام، قم: دفترتبلیغاتاسلامیحوزهعلمیهقم.
نصیرى، محمدابراهیم(1373)  دستور شهریاران، تهران:  بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
نیبور، کارستن (1384).  سفرنامة کارستن نیبور، ترجمه پرویز رجبی، تهران: انشارات توکا.
نیریزی، قطب ­الدین محمد (1371). رساله سیاسی درتحلیل علل سقوط دولت صفویه وراه حل بازگشت آن به قدرت، تصحیح رسول جعفریان، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیتالله العظمی مرعشی نجفی (ره). 1371.
هابز و دیگران (1387). مبانی مفهومی سرمایة اجتماعی،ترجمةمحمدمهدیشجاعیباغینی،تهران: پژوهشکدهمطالعاتفرهنگیواجتماعی.
وثوقی، محمدباقر،( 1384). «جابهجاییقدرتهایسیاسیواجتماعیدرخلیجفارسازسقوطهرموزتاسقوطاصفهان»، نشریه فرهنگ، ش 56، صص 215-185.
دوره 14، شماره 1 - شماره پیاپی 27
بهار و تابستان 1403
آبان 1403
صفحه 87-120

  • تاریخ دریافت 19 اسفند 1402
  • تاریخ بازنگری 09 خرداد 1403
  • تاریخ پذیرش 30 تیر 1403