نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار مطالعات ایران دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری ایرانشناسی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

از زمانی که حکومت صفوی تأسیس شد، علمای شیعه به دو مکتب فکری، یکی در ارتباط نزدیک با حکومت و وابسته به آن و دیگری مستقل از حکومت، تقسیم می‌شدند. این دو مکتب را می‌توانیم در تداومِ حکومت صفوی، به ترتیب مکتب‌های فکری اصفهان و عتبات نام‌گذاری کنیم. پرسش اصلی پژوهش این است که علمای اصفهان و علمای عتبات چگونه سرمایة اجتماعی خود را در بحران-های سقوط اصفهان و جنگ‌های ایران و روسیه به کار گرفتند؟ و چرا؟ این پژوهش بر قدرت بسیج علما تمرکز دارد و از این جلوتر نمی‌رود تا نتایج مثبت یا منفی این بسیج عمومی را بررسی کند. روش پژوهش، ساخت-یابی گیدنز است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در زمان سقوط اصفهان، علما نتوانستند سرمایة اجتماعی خود را به کار بگیرند و واکنش‌شان سکوت و انفعال بود. این حالت، حاصلِ عوامل ساختاری دینی و حکومتی و از سوی دیگر اقدامات علمایی بود که در اکثریت قرار داشتند و به‌خاطر وابستگی‌شان به حکومت، نظرشان مخالف صدور فتوای جهاد بود. اما علمای مکتب عتبات، در موقعیت جنگ‌های ایران و روسیه سرمایة اجتماعی خود را به کار گرفتند و به صورت چشمگیری در بسیج عمومی توفیق یافتند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

 
آزاد کشمیری، محمدعلی (1387)، نجوم السماءفی تراجم العلماء (شرح حال علمای شیعه قرن‌های یازدهم ودوازدهم وسیزدهم هجری قمری). تهران: سازمان تبلیغات اسلامی. شرکت چاپ و نشربین الملل.
استرآبادی،محمدامین بن محمدشریف، (۱۴۲۶/1383) الفوائدالمدنیه. مصحح رحمتی اراکی،رحمت الله، قم: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیةبقم. مؤسسهالنشرالإسلامی.
استرآبادی، محمدامین، (1395) دانشنامه شاهی، مصحح ، مهدی حاجیان و علی اکبر زال­پور، تهران: انتشارات حکمت و اندیشه.
اعتماد­السلطنه، محمد حسن خان، (1367)  تاریخ منتظم ناصرى، تهران: دنیاى کتاب. 
افندی،عبدالله بن عیسی‌بیگ (1390-1389). ریاض العلماءوحیاض الفضلاء،  مشهد مقدس: آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامی.
اُفه، کلاوس (1384) «چگونه می­توان به شهروندان اعتماد داشت؟»، درکتاب سرمایة اجتماعی:  اعتماد، دموکراسی و توسعه،  به کوشش کیان تاج بخش، تهران: نشرشیرازه، ص 275-201.
آقا بزرگ تهرانی،محمدمحسن(1388/1430) ، طبقات أعلام الشیعه. ج 2،بیروت - لبنان: دارإحیاءالتراث العربی.
آقازاده، جعفر (1394). «واکاوی جنبش نرم‌افزاری روحانیون شیعه در دوره اول جنگ‌های ایران و روسیه»، مطالعات قدرت نرم،پاییز و زمستان، ش13.
الگار، حامد (1369). دین ودولت درایران: نقش علمادردوره قاجار، ترجمه، ابوالقاسم سری، تهران: انتشارات توس.
بحرانی، یوسف بن احمد(بی­تا)  ‌لولوة البحرین فی الإجازات وتراجم رجال الحدیث، قم: موسسه آل ­البیت لإحیاءالتراث.
بهبودی، هدایت اله (1396) ادبیات در جنگ‌های ایران و روس. تهران: سوره مهر.
بوذری­نژاد، یحیی، مرندی، الهه (اسفند 1397). «تأثیرساختارحکومت برآسیبهای اجتماعی وسیاسی دوره صفویه ازنگاه قطب الدین نیریزی»، نشریه مطالعات جامعه­شناختی، دوره 25، ش 2، صص 750-719.
پاتنام، روبرت (1380). دموکراسی و سنت های مدنی، ترجمه: محمدتقی دلفروز، تهران: انتشارات: روزنامه سلام.
پاتنام، روبرت، (1384)  «جامعه برخوردار، سرمایة اجتماعی و زندگی عمومی»، در سرمایة اجتماعی :  اعتماد، دموکراسی و توسعه،  به کوشش کیان تاج بخش، تهران: نشرشیرازه ، صص 113-91.
پورتس، الهاندرو (1384). «سرمایة اجتماعی، خاستگاه و کاربردهایش در جامعه ­شناسی مدرن»، در سرمایة اجتماعی  اعتماد، دموکراسی و توسعه،  به کوشش کیان تاج بخش، تهران: نشرشیراز، ص 349-303.
تنکابنی،محمدبن سلیمان (بی­تا) . ‌قصص العلماء، تهران:علمیه اسلامیه.
جعفریان، رسول (1379). صفویه در عرصة دین، فرهنگ و سیاست. قم: پژوهشکدة حوزه و دانشگاه.
جهانگیر میرزا (1384). تاریخ نو،مصحح عباس اقبال آشتیانی،تهران : نشرعلم.
حرعاملی، محمدبن حسن(1362). أملالآملفیعلماءجبلعامل، بغداد: مکتبةالأندلس.
حزین لاهیجی، محمدعلی، (1332).  تاریخ حزین، اصفهان: انتشارات کتابفروشی تایید اصفهان.
حسینی فسایی، میرزا حسن، (1382).  فارسنامه، تهران: انتشارات امیرکبیر.
خاوری، میرزا فضل الله شیرازی ، (1380)  تاریخ ذو القرنین، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خوانساری،محمدباقربنزینالعابدین، (1390-1391).  تصحیح اسدالله اسماعیلیان،  روضاتالجناتفیأحوالالعلماءوالسادات. قم: دهاقانی(اسماعیلیان) .
دری، احمد، (1368)  «سفارت­نامة احمد دری افندی»، در سفارت­نامه­های ایران، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران: انتشارات توس.
الدنبلی، عبدالرزاق، (2005). المآثر السلطانیه، قاهره: المجلس الاعلی للثقافة.
دولت آبادی، یحیی، (1371).   حیات یحیی، ج1،  تهران: عطار.
رضا قلى خان هدایت، (1373). فهرس التواریخ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى ومطالعات فرهنگی.
رهربرن، (1349).  نظام ایالات در دوره صفویه،ترجمه کیکاوس جهانداری تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
زارعیان،مریم، (پاییز و زمستان 1391)  «مناسباتروحانیانبادولتدرعصرصفوی»،نشریهجامعه­شناسیتاریخی ، ش 2،ص 187-116.
سانسون (1346). سفرنامه،ترجمه،تقیتفصلی،تهران: بی­جا.
شاردن، (1372). سفرنامه شاردن ج  4، ترجمه، اقبال یغمایی، تهران: توس.
صفا، ذبیح الله(1378). تاریخادبیاتدرایران،ج 5،تهران: انتشاراتفردوس.
صفت­گل، منصور(1389)  ساختارنهادواندیشههایدینیدرایرانعصرصفوی (تاریختحولاتدینیایران)، تهران: انتشارات رسا.
طهرانیوارد،محمدشفیع (1383).  مرآت واردات، تصحیح منصور صفت­گل تهران: مرکزپژوهشیمیراثمکتوب.
فندرسکى، سید ابو طالب موسوى، (1388).  تحفه العالم در اوصاف و اخبار شاه‏سلطان‏حسین، تهران:  کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامی.
فوران، جان (1386).مقاومتشکنندهتاریختحولاتاجتماعیایرانازصفویهتاسالهایپسازانقلاباسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران : انتشارات رسا.
فوکویاما، فرانسیس (1384).  «سرمایة اجتماعی و جامعه مدنی»، در سرمایة اجتماعی اعتماد، دموکراسی و توسعه، به کوشش کیان تاج بخش، تهران: نشر شیرازه،  ص 201-167.
فیدالگوگرگوریو پریرا (1396)  گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار سلطان حسین صفوى، ترجمه: پروین حکمت، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
فیضکاشانی، سفینه­النجاه، (بی­تا) تصحیحمحمدبنشاهمرتضی،ودورودیان‌تفرشی‌،محمدرضا.  بی­جا: بی نا.
فیلد، جان (1392). سرمایة اجتماعی، ترجمه: حسین رمضانی، غلامرضا غفاری، تهران، نشر: کویر .
قزوینی،عبدالنبیبنمحمدتقی(1365)  تتمیمأملالآمل. تصحیححسینیاشکوری،احمد،ومرعشی،محمود. قم: کتابخانهعمومیحضرتآیتاللهالعظمیمرعشینجفی (ره).
 قزوینی،ابوالحسن،(1367)،فواید الصفویهتهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی .
کاشف‌‌‌الغطاء،جعفربنخضر(1380).  کشفالغطاءعنمبهماتالشریعهالغراء. ج 1 و ج4، تصحیحتبریزیان،عباس، قم: دفترتبلیغاتاسلامیحوزهعلمیهقم.
کروسینسکى (1363). سفرنامه کروسینسکى،ترجمة عبدالرزاقدنبلىمفتون، تهران: توس.
کلمن، جیمز (1384).  «نقش سرمایة اجتماعی در ایجاد سرمایه انسانی»، در سرمایة اجتماعی اعتماد، دموکراسی و توسعه،  به کوشش کیان تاج بخش، تهران: نشرشیرازه، ص 91-41.
کمپفر، انگلبرت (1363).  سفرنامة کمپفر، مترجم کیکاوس جهانداری تهران: انتشارات خوارزمی.
گیدنز، آنتونی (1395).  ساخت جامعه، ترجمة اکبر احمدی، تهران: انتشارات علم.
لاکهارت،لارنس (1383).  انقراض سلسله صفویه، ترجمهاسماعیلدولتشاهی،تهران : انتشاراتعلمیوفرهنگی.
لسان­الملک سپهر (1353).  ناسخ­التواریخ، ج4، تهران: انتشارات اسلامیه.
متی، رودی، (1399). ایران در بحران: زوال صفویه و سقوط اصفهان، ترجمه حسن افشار. تهران: نشر مرکز.
محقق سبزواری (1383).  روضه­الانوار عباسی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
مرعشیصفوی،میرزامحمدخلیل،مجمع­التواریخ (1362).تصحیح،عباساقبال،تهران: کتابخانهسنایی،کتابخانهطهوری.
مروی، محمدکاظم (1364).  تاریخ عالم آرای نادری، مصحح: محمدامین ریاحی، بی­جا: نقش جهان کتابفروشیزوار.
 مستوفی، محمدحسن (1375).  زبده التواریخ.تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
میرزا سمیعا، تذکره­الملوک (1378).  به کوشش سیدمحمد دبیر سیاقی، ترجمه مسعود رجب­نیا، تهران: انتشارات امیرکبیر.
میرزایقمی،ابوالقاسممحمدبن حسن (1399 ) . جامع­الشتات، قم:مؤسسهفرهنگیفقهالثقلین،ومکتبسماحةآیةاللهالعظمیالشیخیوسفالصانعی.
نراقی،احمدبنمحمدمهدی،( ۱۳۷۵–۱۴۱۷).عوائدالأیام، قم: دفترتبلیغاتاسلامیحوزهعلمیهقم.
نصیرى، محمدابراهیم(1373)  دستور شهریاران، تهران:  بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
نیبور، کارستن (1384).  سفرنامة کارستن نیبور، ترجمه پرویز رجبی، تهران: انشارات توکا.
نیریزی، قطب ­الدین محمد (1371). رساله سیاسی درتحلیل علل سقوط دولت صفویه وراه حل بازگشت آن به قدرت، تصحیح رسول جعفریان، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیتالله العظمی مرعشی نجفی (ره). 1371.
هابز و دیگران (1387). مبانی مفهومی سرمایة اجتماعی،ترجمةمحمدمهدیشجاعیباغینی،تهران: پژوهشکدهمطالعاتفرهنگیواجتماعی.
وثوقی، محمدباقر،( 1384). «جابهجاییقدرتهایسیاسیواجتماعیدرخلیجفارسازسقوطهرموزتاسقوطاصفهان»، نشریه فرهنگ، ش 56، صص 215-185.