چهره بستن شاه طهماسب اول در ذهنیت عامه بر اساس قصه‌ای از مردم خراسان:

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیارگروه تاریخ دانشگاه علامه طباطبائی ، تهران، ایران.

چکیده
    ادبیات عامه دربردارنده نوعی تجربه، تخیل، آگاهی، آرزوها،ناکامی­ها و دردها و به طور کلی ذهنیتی است که در بین عامه راجع به گذشته، اکنون و آینده وجود داشته است. چنین بستری برای پژوهشگرانی که در پی فهم عمیق­تر کنش عامه در تاریخ و برداشت آنها از عناصر و مقولات تاریخند، بسیار مهم می­نمایاند. در اینجا بر اساس منابع مختلف تاریخی و با محوریت قصه­ای عامیانه از مردم خراسان برهم کنش زمینه تاریخی و متن قصه مذکور مورد مطالعه قرار گرفته است. روش پژوهش پیش­رو بر پایه توصیف و تحلیل تاریخی و بازشناسی عناصر گفتمانی عصر شاه طهماسب از منابع این دوره و از دل قصه منتخب استوار شده است و کار بر پایه کنکاش راجع به بهره­گیری از جنبه­های برجسته چهره این شاه صفوی در جهت پدیداری یک روایت فرهنگی گسترده یا گفتمان­سازی پیش می­رود. در این قصه که متعلق به مردم خراسان است شاه طهماسب با جریانی شگرف و جادویی در لباس درویشی از شاهی به مسکنت و فقر می­رسد و برخوردار از حمایت خدا و ائمه شیعه است، او سپس به لباس بازرگانی درمی­آید و سرانجام به پادشاهی بازمی­گردد. آنچه در این قصه راجع به او ذکر شده درکنار پاره­ای از اعتقادات و باورهای مذهبی و غیر آن تا حدود بسیاری در راستای همان تصویری است که در واقعیت تاریخی شاه طهماسب تلاش بر آن داشته که از چهره­اش ترسیم شود و این قصه به طرزی کامیابی نسبی شاه را در این زمینه بیان می­کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله English

The Portrayal of Shah Tahmasb I in the Public Consciousness: A Folktale from Khorasan

نویسنده English

ameneh ebrahimi basabi
Assistant Professor, Department of History, Allameh Tabatabaei University, Tehran, Iran.
چکیده English

Folk literature encompasses a form of experience, imagination, awareness, aspirations, failures, and sorrows, and generally, a mentality that exists among the masses regarding their time, past, or future. Such a context appears highly significant for researchers seeking a deeper understanding of the masses' historical actions and perceptions of historical elements and concepts. This is because official historiographies rarely discuss the people and their narratives of different conditions, and if there is any mention, it either endorses the actions of the elite or outright criticizes and rejects the reactions of the masses. In fact, giving voice to the people from the depths of history and reinterpreting their role through the study of their literature—folk literature—can shed light on their presence in the darkness of history and unveil their influential role in past life. Therefore, in this study, an in-depth analysis and understanding of the shared discursive elements between the elite and the lower classes within the society and culture of the Safavid era are undertaken through the lens of historical texts from this period and a central folktale from the people of Khorasan regarding Shah Tahmasb I. The aim is to elucidate the construction of public consciousness in that era and the efforts of the political institution—headed by the Shah—in light of the recognized cultural elements enshrined in the official discourse. The main research question is: How does the selected folktale express the historical and lived reality of the era of Shah Tahmasb I, and how does it unveil the specific discourse formation of this period in the construction of public consciousness?

کلیدواژه‌ها English

Tahmasp I
Tale
Mentality
Folklore
People
آغاجری، هاشم(1380)کنش دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران(انتشارات باز).
ارجانی، فرامرزبن خدا( 1353-1347) ،سمک عیار، تهران: چاپ پرویز ناتل خانلری.
استرآبادی، سید حسن بن مرتضی حسینی(1366)، از شیخ صفی تا شاه صفی ، به اهتمام احسان اشراقی،تهران: انتشارات علمی.
اسکار،پیتر، (1374)جامعه شناسی ادبیات،ترجمه مرتضی کتبی،تهران:انتشارت سمت.
افوشته ای نظنزی، محمودبن هدایت الله(1373)، نقاوه الاثار فی ذکرالاخیار، به اهتمام احسان اشراقی،تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
الحسینی ،خورشاه بن قباد (1376)، تاریخ ایلچی نظام شاه، به کوشش محمدرضا نصیریو کوئیچی هانه دا،تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اولئاریوس، آدام، (1369)،سفرنامه ج دوم، اصفهان خونین شاه صفی، ترجمه حسین کردبچه، تهران: کتاب برای همه.
ایمان محمدتقی(1394)،روش شناسی تحقیقات کیفی،قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بوداق منشی قزوینی (1378)،جواهرالاخبار،تصحیح محسن بهرام نژاد، تهران: میراث مکتوب.
پارسا دوست ،منوچهر(1381)،شاه طهماسب اول،،تهران: شرکت سهامی انتشار.
تطیلی رابی بنیامین ، تنررو آنتونیو و ممبره میکل،(1393)سه سفرنامه:  (از زمان سلطان سنجر و اوایل صفویه) با دو شرح دربارۀ سفرنامه‌های اسپانیولی، پرتغالی و ایتالیایی ، به کوشش حسن جوادی و ویلم فلور، ، تهران: ناشر بنیاد موقوفات محمود افشار.
جعفریان ،رسول (1374)، صائب تبریزی و مشروعیت سلطنت صفوی،کیهان اندیشه، ش 60.
جعفریان ،رسول (1379)، دیدگاه های سیاسی عبدی بیک شیرازی (988 م.) در باره شاه طهماسب صفوی (984 م.)حکومت اسلامی، ش 16.
حسینی، مسعود بن محمد میرک(1385)، ریاض‌الفردوس خانی، به کوشش ایرج افشار و فرشته صرافان، تهران: بنیاد دکتر محمود افشار.
خواندمیر،امیرمحمود(1370)،تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی،تصحیح دکترمحمدعلی جراحی،تهران: نشرگستره.
خورانی اصفهانی فضلی(1398)، افضل التواریخ ج اول و دوم، به کوشش احسان اشراقی، قدرت الله پیشنماززاده، تهران: موسسه پژوهشی میراث مکتوب.
درویشیان ،علی اشرف و خندان، رضا(1398)، فرهنگ افسانه های مردم،ج8، ،تهران: نشر ماهریس.
سفرنامه­های ونیزیان در ایران( شش سفرنامه)( 1381) ،ترجمه منوچهر امیری، تهران:. انتشارات خوارزمی.
سیپک، ییری(1384)، ادبیات فولکلور ایران، ترجمه محمد اخگری،تهران: انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی مرکز تحقیقات/سروش.
سیوری، راجر(1374)،ایران عصر صفوی،ترجمه کامبیز عزیزی، ،تهران: نشرمرکز.
سیوری، راجر (1380)،در باب صفویان،ترجمه رمضان علی روح الهی،تهران:نشر مرکز.
شاملو ،ولی قلی­خان(1400)،قصص الخاقانی،ج1تصحیح سیدسعید میرمحمدصادق،تهران:سروش و نگارستان اندیشه.
شاه طهماسب بن اسماعیل بن حیدری الصفوی(1363)، تذکره، به اهتمام امرالله صفری،تهران: انتشارات شرق.
طالعی قره قشلاقی، عزیز(1400) ،تحلیلی بر زمینه ها و عوامل اثرگذار بر رفتارها و سیاست مذهبی شاه طهماسب اول صفوی، مجله جستارهای تاریخی ،دوره 12،ش2.
عالم آرای شاه طهماسب(1370)، به کوشش ایرج افشار، ،تهران: دنیای کتاب.
علیزاده شعرباف، مهرداد ، فتوجی رودمعجنی، محمود و ذوالفقاری، حسن(1399)تحلیل محتوای قصص عصر صفوی با رویکرد اهداف سیاسی و اجتماعی، دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، س8، ش 33، مرداد و شهریور .
غفاری قزوینی، قاضی احمد(1344) تاریخ جهان آرا،تهران: انتشارات کتابفروشی حافظ.
فیگوئرا (1363)، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سمیعی ، تهران: نو.
قاضی احمد قمی(1383)،خلاصه التواریخ،ج1، به کوشش احسان اشراقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قصه هزار گیسو(1380).، ،یزد: چاپ علی رضوی بهابادی.
کارریف، جملی(1348)سفرنامه،ترجمه نخجوانی وکارنگ، آذربایجان شرقی :اداره فرهنگ و هنر.
کالین ،میچل(،1397)،سیاست ورزی در ایران عصر صفوی قدرت ،دیانت،بلاغت،ترجمه حسن افشار،تهران:فرهنگ جاوید.
کمپفر ،انگلبرت،(1363) ،سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: انتشارات خوارزمی.
محتشم کاشانی ،کمال الدین( 1380)، هفت دیوان، تصحیح عبدالحسین نوایی و مهدی صدریف تهران: نشر میراث  مکتوب.
منشی اسکندربیگ، (1381)،عالم آرای عباسی ج2، زیر نظر ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
نوایی، عبدالحسین(1360)،اسناد و کاتبات سیاسی ایران از 1038 تا 1105 همراه با یادداشت های تفصیلی ،تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
روملو ،حسن (1384)،احسن التواریخ ج3، عبدالحسین نوائی،تهران: اساطیر.
یحیی بن عبداللطیف ،قزوینی(1363)،لب التواریخ ،تهران: مقدم.
Babayan, Kathryan,(2003) Mystics, Monarchs, and Messiahs: Cultural Landscapes of Early Modern Iran,  Harvard University Center for Middle Eastern Studies.
Burke, Peter. 1998. Mentalities. in A Global Encyclopedia of Historical Writing: K + Z, ed. D.  Woolf. Taylor & Francis.
  Tilly ,Charles, (2000)Encyclopedia of European Social History from 1350 to 2000 ,Editor by Peter  N Stearns, Volum 3, Entry:  Social Class: Publisher Charles Scribner:Detroit: Encyclopedia of European Social History from 1350 to 2000.
دوره 14، شماره 2 - شماره پیاپی 28
پاییز و زمستان 1403
اسفند 1403
صفحه 1-27

  • تاریخ دریافت 25 تیر 1402
  • تاریخ بازنگری 01 مهر 1403
  • تاریخ پذیرش 10 مهر 1403