نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ/دانشگاه خوارزمی

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی/ دانشگاه خوارزمی

چکیده

یکی از پدیده های اجتماعی مهم ایران در اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم مهاجرت نیروی کار به جنوب امپراتوری روسیه، بویژه باکو و مناطق پیرامونی آن بود. از سال­های آغازین سده بیستم موج اعتصاب­ها، درگیری­های قومی و در نهایت انقلاب 1905 روسیه، منطقه قفقاز و باکو را هم درنوردید. این رویدادها بر زندگی هزاران هزار مهاجر ایرانی که در آن مناطق به شغل های مختلف و عمدتا پست، می­پرداختند­ اثرگذار بود. پژوهش با تکیه بر منابع و اسناد مختلف به بررسی تأثیر فعالیت احزاب انقلابی روسیه و قفقاز و اعتصابات فراگیر منطقه بر ایرانیان مقیم باکو می­پردازد. نتیجه بیانگر آن است که اگرچه ایرانیان در ابتدا از فعالیت­های صنفی و سیاسی کناره می­گرفتند اما به­تدریج و به فراخور موقعیت خود، تحت تأثیر روشنفکران آزادی­خواه، مطبوعات، احزاب سیاسی و جریان­های انقلابی ناحیه باکو قرار گرفتند. برخی از آنها چون حیدر عمواوغلی، اسدالله غفارزاده و ... به احزاب سیاسی روسی گرایش یافتند و سرانجام گروهی از ایرانیان نخستین حزب سیاسی خود را به­نام فرقه اجتماعیون عامیون پی­ریزی کردند.

کلیدواژه‌ها

آرشیو اسناد وزارت خارجه ایران
آروتونیان، گ.س. (1385). انقلاب ایران و بلشویک­های ماوراری قفقاز، ترجمه محمد نایب­پور، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
ابراهیم­اف (شاهین)، ت.ا. (1360). پیدایش حزب کمونیست ایران، ترجمه ر.رادنیا، تهران: گونش.
اردوبادی، محمدسعید، (1380). سال­های خونین، نکته­هایی ناگفته از سرآغازدرگیری­های مسلمانان و ارامنه در قفقاز (1905-1906)، ترجمه علی­رضا نقی­پور، تبریز: اختر.
آفاناسیان، سرژ (1370). ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، از استقلال تا استقرار رژیم شوروی (1923-1917)، تهران: معین.
انصاری کاشانی، میرزا تقی­خان (1393). سفرنامه تفلیس، به کوشش فرامرز معتمد دزفولی، تهران: تاریخ ایران.
ترمیناسیان، آناهید (1371). «انقلاب 1905 در قفقاز»، قفقاز در تاریخ معاصر، ترجمه کاوه بیات، بهنام جعفری، تهران: پروین.
پیشه­وری، جعفر (1359). تاریخچه حزب عدالت، تهران: علم.
جاوید، سلام­الله (1347). نهضت مشروطیت ایران و نقش آزادی­خواهان جهان، تهران: دنیا.
حکیمان، حسن (1374). «کارمزدی و مهاجرت: کارگران ایرانی در جنوب روسیه 1914-1880»، ترجمه افسانه منفرد، تاریخ معاصر ایران، کتاب هفتم.
خاطرات حیدرخان عمواوغلی (1325)، مجله یادگار، سال سوم، شماره پنجم.
خسروپناه، محمدحسین، الیور باست (1388). فرقه عدالت ایران از جنوب قفقاز تا شمال خراسان (1917-1920)، تهران: شیرازه.
دهنوی، نظام­علی (1383). ایرانیان مهاجر در قفقاز، فعالیت­های فرهنگی در سال­های 1931-1900م.، تهران: مرکز اسناد و خدمات پژوهشی.
رادزینسکی، ادوارد (1393). استالین، ترجمه آبتین گلکار، تهران: ماهی.
رحمان، ثابت (1358) نینی (مبارزات انقلابی کارگران و زحمتکشان باکو در سال­های (1904-1901)، ترجمه سیروس مددی، تهران: ارمغان.
رسول­زاده، محمدامین (1377). گزارش­هایی از انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه رحیم رئیس­نیا، تهران: شیرازه
رئیس­نیا، رحیم (1360). حیدر عمواوغلی در گذر از طوفان­ها، تهران: دنیا.
سلیمانوف، مناف (1385). باکو شهر نفت و موسیقی، ترجمه صمد سرداری­نیا، تهران: اختر.
سویتوخوسکی، تادیوس (1381). آذربایجان روسیه؛ شکل­گیری هویت ملی در یک جامعه مسلمان، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: شادگان.
سیف، احمد (1377). اقتصاد ایران در قرن نوزدهم، تهران: چشمه.
شاکری، (1384). پیشینه­های اقتصادی- اجتماعی جنبش مشروطیت و انکشاف سوسیال دموکراسی، تهران: نشر اختران.
علی­اف، ا.ق. (1360). تاریخ آذربایجان، ترجمه نصراله اسحقی بیات، جلد دوم، تبریز: ارک.
عیسوی، چارلز (1369). تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار 1332-1215 ق)، ترجمه یعقوب آژند، تهران: گستره.
فوران، جان (1392). مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال­های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، چاپ سیزدهم، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
کدی، نیکی (1386). ریشه­های انقلاب ایران، ترجمه عبدالکریم گواهی، تهران: علم.
کسروی، احمد (1363). تاریخ مشروطه ایران، چاپ شانزدهم، تهران: امیرکبیر.
کلانتری باغمیشه، میرزا ابراهیم­خان (1372). روزنامه خاطرات شرف­الدوله، به کوشش یحیی ذکاء، تهران: فکرروز.
کنت دوگوبینو، (1385). سه سال در ایران، ترجمه و اقتباس ذبیح­الله منصوری، تهران: نگارستان کتاب.
مراغه­ای، زین­العابدین (1357). سیاحت­نامه ابراهیم­بیک، چاپ چهارم، تهران: سپیده.
مشروطه گیلان از یادداشت­های رابینو به انضمام وقایع مشهد 1912 (1352). به کوشش محمد روشن، رشت: طاعتی.
وطن­دوست، غلام­رضا (1384). «مقدمات جهانی شدن و انتقال نیروی کار در آستانه مشروطیت در ایران»، فصلنامه روابط خارجی، شماره 23.
یزدانی، سهراب (1392). اجتماعیون عامیون، چاپ دوم، تهران: نی.
یقیکیان، گریگور (1363). شوروی و جنبش جنگل، به کوشش برزویه دهگان، تهران: نوین.
حبل­المتین، سال 13، شماره 37، 23 ربیع­الاول 1324.
حبل­المتین، سال 14، شماره 20، 8 ذیقعده 1324.
ایران نو، شماره 167، 1328ق.
Altstadt, Audrey L. (1953). The Azerbaijani Turks, Power and Identity under Russian Rule, Hoover Institution press Stanford University.
Bayat, Mangol (1991). Iran’s First Revolution Shi'ism and the Constitutional Revolution of 1905-1909, New York: Oxford University Press.
Ghulief , A.N. (1973). Azerbaijan SSR, Great Soviet Encyclopedia, Vol 1, 3ed Ed, New York: Mc Millan.